Chủ tịch Quốc hội: Không tiếc chi phí đầu tư cho khoa học và công nghệ

Chủ tịch Quốc hội cho biết, qua báo cáo và diễn biến của phiên chất vấn cho thấy thời gian qua, với sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, sự quyết tâm, nỗ lực, trách nhiệm, ngành KH&CN đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng.

Hoàn thành nhiều mục tiêu chiến lược về KH&CN

Theo Chủ tịch Quốc hội, chiến lược phát triển KH&CN giai đoạn 2011-2020 đã hoàn thành được 8/11 mục tiêu quan trọng, đồng thời đã ban hành và triển khai chiến lược phát triển KH&CN, đổi mới sáng tạo đến năm 2030. Việc này là bước đột phá rất quan trọng, giúp nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế.

Hành lang pháp lý về phát triển KH&CN ngày càng được hoàn thiện, nhằm ổn định một môi trường thuận lợi hơn cho các doanh nghiệp và tập đoàn tham gia các hoạt động KH&CN. Tỷ trọng đầu tư giữa Nhà nước và doanh nghiệp cho KH&CN cũng được cải thiện theo hướng tích cực, với nhiều tập đoàn lớn đầu tư vào nghiên cứu KH&CN.

Công tác nghiên cứu khoa học được đẩy mạnh, khoa học cơ bản đạt nhiều thành tựu, và KH&CN ứng dụng cũng có những bước tiến rõ rệt. Chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu của Việt Nam năm 2022 đã đạt hạng 48/132 quốc gia và vùng lãnh thổ. Hệ thống các tổ chức KH&CN phát triển mạnh, đội ngũ nhân lực KH&CN tăng cả về số lượng và chất lượng, có nhiều nhà khoa học có uy tín được thế giới công nhận.

Việt Nam cũng đang thúc đẩy phát triển thị trường KH&CN, đẩy nhanh việc chuyển giao và ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn, nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Việt Nam đã làm chủ và áp dụng thành công nhiều công nghệ sản phẩm có giá trị kinh tế cao, đem lại hiệu quả lớn. Tỷ trọng giá trị xuất khẩu sản phẩm công nghệ cao trong tổng giá trị xuất khẩu hàng hóa đã tăng từ 19% vào năm 2010 lên khoảng 50% năm 2020.

Chông gai con đường từ kết quả nghiên cứu đến sản xuất, kinh doanh

Tuy nhiên, Chủ tịch Quốc hội nhìn nhận, mặc dù đã có những nỗ lực nhất định, việc phát triển và khai thác tiềm năng của KH&CN vẫn còn nhiều khó khăn và hạn chế. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hiện nay vẫn còn thiếu đồng bộ, đặc biệt là trong các quy định liên quan đến ứng dụng công nghệ cao, và quy định hướng dẫn phân bổ và sử dụng ngân sách nhà nước cho nhiệm vụ KH&CN thường rườm rà và không ổn định. Việc đưa kết quả nghiên cứu vào sản xuất và kinh doanh cũng gặp phải nhiều điểm nghẽn và vướng mắc.

Thị trường KH&CN vẫn còn chậm phát triển và thiếu sự kết nối giữa các tổ chức trung gian uy tín để kết nối cung cầu. Các viện và trường đại học công lập cũng chưa đưa ra được quản lý và khai thác tài sản trí tuệ và thương mại hóa kết quả nghiên cứu một cách hiệu quả.

Hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia đang trong giai đoạn hình thành, tuy nhiên, vẫn chưa đồng bộ và hiệu quả. Doanh nghiệp hiện nay cũng chưa thực sự đóng vai trò quyết định cho đổi mới sáng tạo và năng lực kết nối giữa viện nghiên cứu, trường đại học với doanh nghiệp vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn.

Các loại hình khu công nghệ cao cũng chưa phát triển như kỳ vọng. Ứng dụng công nghệ cao trong sản xuất công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp điện tử, chưa bền vững. Ứng dụng công nghệ cao trong nông nghiệp mới chỉ tập trung ở một số vùng sản phẩm có thế mạnh và một số doanh nghiệp lớn. Mặc dù đã thành lập 5 khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, tuy nhiên, triển khai xây dựng kết cấu hạ tầng kỹ thuật vẫn chậm chạp và chưa hoạt động đầy đủ.

Còn khoảng cách lớn giữa chính sách và cuộc sống

Theo Chủ tịch Quốc hội, mặc dù Quỹ phát triển KH&CN quốc gia và Quỹ đổi mới công nghệ quốc gia đều có mục tiêu thu hút nguồn lực đầu tư từ xã hội, nhưng hiện tại vẫn hoàn toàn dựa vào ngân sách nhà nước. Chức năng cho vay và bảo lãnh vốn vay của Quỹ phát triển KH&CN quốc gia không phù hợp với mô hình đơn vị sự nghiệp công. Ngoài ra, quy định về trích lập và sử dụng Quỹ phát triển KH&CN của doanh nghiệp còn vướng mắc và bất cập, hiệu quả còn thấp.

Tổng đầu tư xã hội cho KH&CN, đổi mới sáng tạo vẫn còn thấp, đầu tư còn dàn trải và hiệu quả đầu tư chưa cao. Các chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư cho KH&CN, đổi mới sáng tạo vẫn chưa thực sự hiệu quả. Tỷ trọng đầu tư cho KH&CN giữa Trung ương và địa phương, giữa đầu tư phát triển và chi sự nghiệp, và giữa nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng còn chưa hợp lý.

Ngoài ra, dù đội ngũ cán bộ KH&CN có tăng về số lượng, nhưng vẫn thiếu các nhà khoa học đầu ngành; cơ chế đãi ngộ chưa tương xứng; cơ sở vật chất, kỹ thuật và trang thiết bị cho hoạt động KH&CN vẫn còn thiếu và chưa đồng bộ. Số lượng đơn đăng ký nhãn hiệu hàng hóa và kiểu dáng công nghiệp vẫn còn tồn đọng lớn.

Tập trung tháo gỡ rào cản pháp luật, thủ tục hành chính

Về giải pháp, Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh cần tập trung vào các vấn đề chính, bao gồm hiệu quả hóa chiến lược phát triển KH&CN, đổi mới sáng tạo đến năm 2030, triển khai đồng bộ các chương trình KH&CN quốc gia đến năm 2030, đồng thời tiếp tục thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng và đồng bộ hóa các quy định pháp luật, chính sách của Nhà nước về phát triển KH&CN, đổi mới sáng tạo.

Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung và tháo gỡ các rào cản pháp lý, kinh tế, tài chính, đầu tư và thủ tục hành chính phù hợp với cơ chế thị trường và quy định quốc tế. Cần tôn trọng đặc thù của lao động sáng tạo và chấp nhận rủi ro, mạo hiểm và độ trễ trong hoạt động KH&CN, đổi mới sáng tạo. Cần dỡ bỏ các rào cản hành chính và duy ý chí trong hoạt động lĩnh vực đặc thù này. Cần cải tiến các quy định về giao nhiệm vụ, đặt hàng hoặc đấu thầu, đặc biệt là thủ tục thanh toán các khoản chi về KH&CN.

Cần nghiên cứu và xây dựng các chính sách và cơ chế đặc thù để thúc đẩy đột phá KH&CN, đổi mới sáng tạo, tăng năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Cần đổi mới tư duy và trao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm cho các tổ chức KH&CN công lập để nâng cao tính chủ động, sáng tạo của tổ chức.

Cần thiết lập các cơ chế phù hợp để khuyến khích các nhà khoa học tại viện nghiên cứu, trường đại học, tổ chức KH&CN tác nghiệp tại doanh nghiệp và mở rộng hợp tác quốc tế. Cần tập trung hơn vào việc xác lập quyền sở hữu công nghiệp, công nhận và đăng ký sản phẩm mới, công nghệ mới, công bố công nghệ mới, sản phẩm mới được tạo ra tại Việt Nam.

Từ kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ, cần đẩy mạnh cải cách hành chính, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và năng lực để giải quyết các đơn đăng ký nhãn hiệu hàng hóa và kiểu dáng công nghiệp còn tồn đọng. Cần triển khai xây dựng đề án thí điểm chính sách tạo động lực thương mại hóa, đưa nhanh kết quả nghiên cứu tài sản trí tuệ được tạo ra từ ngân sách nhà nước vào sản xuất và kinh doanh. Ngoài ra, cần có giải pháp để các trường đại học trở thành trung tâm nghiên cứu khoa học và đào tạo đội ngũ nhân lực KH&CN, đổi mới sáng tạo trình độ cao.

Giải phóng tối đa nguồn lực cho phát triển KH&CN

Chủ tịch Quốc hội đã nêu rõ rằng cần tăng đầu tư từ ngân sách nhà nước cho KH&CN đảm bảo 2% chi ngân sách nhà nước trở lên. Tuy nhiên, để đảm bảo điều này thì cần có đề án, công trình, dự án và đề xuất khả thi. Hiện nay, chỉ có 0,64% chi sự nghiệp, chưa tính toán được chi cho hoạt động đầu tư.

“Chúng ta không có tiếc chi phí này, miễn làm sao chi đúng mục tiêu và mang lại hiệu quả, đóng góp thực sự cho việc nâng cao năng suất lao động, hiệu quả của nền kinh tế”, Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh.

Ngoài ra, còn cần xây dựng cơ chế và chính sách khuyến khích doanh nghiệp tăng cường đầu tư cho KH&CN và đẩy mạnh liên kết với các tổ chức nghiên cứu khoa học, công nghệ trong và ngoài nước, các doanh nghiệp nước ngoài. Cần hoàn thiện cơ chế đối tác công tư hành lang pháp lý cho các quỹ đầu tư mạo hiểm, quỹ đầu tư cộng đồng và các nền tảng công nghệ số, huy động vốn đầu tư nhằm huy động thêm nguồn lực đầu tư cho KH&CN, đổi mới sáng tạo.

Nghiên cứu cho phép thử nghiệm có kiểm soát chính sách mới, thúc đẩy ứng dụng sản phẩm, dịch vụ mô hình kinh doanh mới, có giải pháp đồng bộ, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm của doanh nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Nên rà soát về sự cần thiết, hiệu quả và vướng mắc, bất cập trong đầu tư các khu nông nghiệp công nghệ cao, tiếp tục hoàn thiện quy định về các khu công nghệ cao, tiếp tục nghiên cứu, tham mưu giải pháp thúc đẩy phát triển các loại hình khu chức năng.

Cần sớm hoàn thiện hành lang pháp lý về Quỹ KH&CN quốc gia, bao gồm việc nghiên cứu và rà soát để đề xuất sửa đổi các quy định pháp luật liên quan. Cần tạo điều kiện cho doanh nghiệp thúc đẩy nghiên cứu phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo theo tinh thần Nghị quyết 43/2022/QH15 của Quốc hội.

Cuối cùng, cần đẩy mạnh xã hội hóa các dịch vụ KH&CN, nhất là dịch vụ tư vấn, môi giới, đánh giá, thẩm định và giám định công nghệ các dịch vụ sản phẩm. Cần xây dựng môi trường kinh doanh lành mạnh, cạnh tranh, thu hút các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân có tài năng, kinh nghiệm và sáng tạo trong lĩnh vực KH&CN.

Để đạt được các mục tiêu này, cần có sự đồng thuận và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, địa phương và các đối tác liên quan. Nên tạo điều kiện cho các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp tham gia đóng góp ý kiến, đề xuất các giải pháp để hoàn thiện chính sách, cơ chế hỗ trợ phát triển KH&CN, đổi mới sáng tạo.

Ngoài ra, cần tăng cường giáo dục, đào tạo và phát triển nhân lực trong lĩnh vực KH&CN, đặc biệt là các lĩnh vực ưu tiên và có tiềm năng phát triển cao. Cần đầu tư vào hạ tầng, cơ sở vật chất, trang thiết bị khoa học, công nghệ, đảm bảo điều kiện để các đội ngũ nghiên cứu, doanh nghiệp và cộng đồng có thể tiếp cận và sử dụng những tiến bộ