Ô nhiễm không khí - mối đe dọa vô hình đến sức khỏe tinh thần

Là chuyên gia tâm lý học và giảng viên cấp cao tại Đại học RMIT, Tiến sĩ Gordon Ingram nhận thấy ngày càng có nhiều bằng chứng khoa học về mối đe dọa vô hình này.

Theo Tiến sĩ Gordon Ingram, Hà Nội và nhiều tỉnh thành miền Bắc đang bước vào mùa nồm – hiện tượng thường thấy trong tháng 2 và 3 với mưa phùn kéo dài, độ ẩm cao và không khí lưu thông kém. Những thay đổi thời tiết này khiến cuộc sống hàng ngày trở nên khó chịu hơn, đồng thời tình trạng ô nhiễm không khí cũng trầm trọng hơn khi bầu không khí ẩm ướt khiến bụi mịn bị giữ lại gần mặt đất.

Ô nhiễm không khí có hại như thế nào?

Tiến sĩ Gordon Ingram khẳng định, ô nhiễm không khí có hại không chỉ do các hóa chất trong không khí có độc tính về mặt vật lý hay liên quan đến các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp, mà còn vì chúng có thể tác động trực tiếp lên tâm lý, ảnh hưởng đến bộ não, tâm trí và hành vi của chúng ta.

Đó là lý do tại sao vào mùa nồm và ô nhiễm, nhiều người cảm thấy tâm trạng giảm đáng kể. Một số người nhận thấy triệu chứng của rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD), thường phổ biến hơn vào mùa đông ở các nước có khí hậu lạnh, nhưng cũng thể xuất hiện ở bất cứ đâu có thời tiết u ám, lạnh giá và không có ánh nắng kéo dài. Một số người thì sẽ cảm nhận được bản thân cáu kỉnh, mệt mỏi hoặc mất tập trung hơn. Trầm cảm và lo âu có xu hướng trở nên tồi tệ hơn trong những điều kiện như vậy và ngay cả những người không có tiền sử về vấn đề sức khỏe tâm thần cũng có thể cảm thấy bất an.

Giải mã lý do cho những tác động này là một chủ đề nghiên cứu quan trọng của ngành tâm lý học môi trường.

Đây là bộ môn nghiên cứu đang phát triển thuộc lĩnh vực khoa học hành vi, được thúc đẩy bởi những quan ngại về biến đổi khí hậu và tính bền vững, cũng như quá trình đô thị hóa gia tăng nhanh chóng trên toàn thế giới. Lĩnh vực này ra đời dựa trên ý tưởng rằng tâm trí của con người bị ảnh hưởng bởi môi trường sinh sống. Vì vậy, nếu muốn có tâm trí khỏe mạnh, chúng ta cần một môi trường lành mạnh hơn. Con người hít thở hơn 20.000 lần mỗi ngày, và các kỹ thuật yoga và thiền dạy chúng ta rằng hơi thở ảnh hưởng rất nhiều đến trạng thái tinh thần của mỗi chúng ta.

Tuy nhiên, nhiều người chưa biết rằng ô nhiễm không khí có liên quan đến nhiều vấn đề tâm lý như: suy giảm nhận thức và “sương mù não" (đặc biệt là ở người lớn tuổi); trầm cảm và lo âu; căng thẳng và sức khỏe cảm xúc kém; phát triển chứng rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) và các vấn đề chú ý khác ở trẻ em.

Mặc dù hầu hết các nghiên cứu liên quan còn khá mới mẻ và giới khoa học cần đẩy mạnh nghiên cứu hơn nữa, nhưng mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và sức khỏe tinh thần đang trở nên rõ ràng hơn.

Một cơ chế chính trong mối liên hệ này được cho là tình trạng viêm tổng quát (một phản ứng tự miễn dịch), có thể ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của trục HPA (trục hạ đồi - tuyến yên - thượng thận). Là một trong những hệ thống cân bằng nội môi chính trong cơ thể, trục HPA chịu trách nhiệm giải phóng các hormone như cortisol để đối phó với căng thẳng. Vì vậy, khi trục trặc thì cơ quan này có thể ảnh hưởng sâu rộng đến cơ thể và não bộ.

Phải nhìn nhận ô nhiễm không khí một cách nghiêm túc

Tiến sĩ Gordon Ingram cho biết, bên cạnh đó, ô nhiễm không khí còn có thể gây ra tác động trực tiếp đến thần kinh, đặc biệt là trong thời kỳ mang thai và tuổi già (một số nghiên cứu chỉ ra mối liên hệ với chứng mất trí). Vì vậy, người già, phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ đặc biệt cần có nguồn cung cấp không khí sạch mọi lúc mọi nơi.

"Về trẻ em, gần đây tôi đã bắt đầu nghiên cứu hiện tượng gia tăng các vấn đề về sự chú ý trong xã hội hiện đại như ADHD. Mọi người thường nghĩ rằng công nghệ số đang gây ra các vấn đề về sự chú ý, đặc biệt là ở trẻ em và người trẻ. Nhưng bạn có biết: ADHD cũng liên quan đến ô nhiễm không khí? Cũng giống như cách hóa chất độc hại trong không khí có thể khiến cơ thể con người bị viêm nhiễm và đổ bệnh, chúng có thể gây ra tác động viêm ở não, dẫn đến hội chứng "sương mù não" và các vấn đề khác. Vậy nên, nếu muốn đầu óc minh mẫn thì chúng ta cần phải làm sạch không khí.

Lĩnh vực nghiên cứu kết hợp giáo dục và công nghệ mà tôi đang theo đuổi có thể đóng vai trò trong việc giải quyết vấn đề này. Một ý tưởng mà tôi dự định phát triển là trò chơi di động dạy trẻ em về chất lượng không khí, kết hợp dữ liệu ô nhiễm theo thời gian thực từ các nguồn như IQAir. Mục tiêu là dạy trẻ em cách cư xử có trách nhiệm khi không khí xấu. Công nghệ di động có rất nhiều tiềm năng để giúp ích cho việc này", ông khẳng định.

Ở cấp độ cá nhân, mỗi người chúng ta có thể từng bước giảm tiếp xúc không khí độc hại bằng cách theo dõi chất lượng không khí, sử dụng máy lọc không khí và đeo khẩu trang vào những ngày ô nhiễm cao. Nhưng việc quan trọng không kém đối với sức khỏe tinh thần của là cần đi ra ngoài và tận hưởng không khí trong lành khi thời tiết đẹp – có thể ở công viên hoặc không gian xanh khác, nơi cây cối và nước giúp làm sạch không khí một cách tự nhiên.

Tuy vậy, để tạo nên thay đổi căn bản thì sẽ cần đến các chính sách thông minh và thực thi bài bản. Đẩy mạnh năng lượng sạch, kiểm soát khí thải chặt chẽ và quy hoạch đô thị tốt hơn là điều cần thiết. Những nỗ lực thay đổi như giảm thiểu bụi xây dựng và đốt rác thải, thúc đẩy sử dụng xe điện, phương tiện giao thông công cộng và hoạt động tái chế, thậm chí phát minh ra công nghệ sạch hơn để phục vụ các phong tục như đốt vàng mã, có thể tạo ra sự khác biệt lớn.

"Ở Hà Nội, ô nhiễm không khí đã cao đến mức một bộ phận người dân phải rời khỏi thành phố để tìm kiếm không khí trong lành hơn. Đó là lời cảnh tỉnh rằng đây không chỉ là sự bất tiện mà còn có khả năng trở thành khủng hoảng sức khỏe cộng đồng. Nếu thực sự muốn bảo vệ cả cơ thể và tâm trí của mình, chúng ta phải nhìn nhận ô nhiễm không khí một cách nghiêm túc", Tiến sĩ Gordon Ingram nhấn mạnh.