Câu chuyện về hoa Thiên lý

HOA THIÊN LÝ, còn gọi hoa Lý, tên khoa học là Telosma cordata (Burm. F.) Merr., thuộc họ Thiên lý (Asclepiadaceae). Thiên lý là dây leo quấn, thường được trồng leo lên giàn, cành non có lông mịn, có mủ trắng. Lá có phiến hình tim, to. Hoa tụ tán từng chùm ở nách lá. Hoa xanh lục, rồi chuyển màu đo đỏ, thơm, hoa hình ống dài cỡ 6 cm, miệng có 6 tai. Hoa Thiên lý thơm nhẹ, lúc mới nở thì thơm nhưng khi hái đem ra chợ bị át mùi nên không nghe thấy thơm chứ không phải không thơm.

(Ngược lại, Dạ lý hương là cây bụi (tiểu mộc), hoa nở vào chạng vạng tối và rất thơm, thơm nồng nặc không thể nhầm với Thiên lý được). Hoa Dạ lý hương không ăn được.

Hoa Lý hay Thiên lý đã được kinh nghiệm dân gian trồng thành giàn vừa cho bóng mát vừa lấy hoa làm thực phẩm từ ngàn đời nay.

Hồi nhỏ, tôi thường nghe và thích bài hát “Làng tôi”:

“Nhà em ven sông, có lũy tre xanh,

có giàn hoa Lý, có vườn cau xanh.

Ngày ngày chăm chỉ học hành…

Kỳ thi sắp đến, em mong đậu đầu…”.

Lớn lên, tôi lại nghe những câu ca dao như:

“Tóc em dài, em cài hoa Thiên lý,

Miệng em cười, để ý, anh thương…”.

Và khi ăn canh hoa Thiên lý, hoa Thiên lý xào với nhộng..., bà nội tôi lại nói: “Hoa Thiên lý rất bổ dưỡng...” nên tôi càng tò mò, muốn biết giá trị dinh dưỡng của hoa Thiên lý như thế nào?

Theo bảng “Thành phần hóa học thức ăn Việt Nam” (Viện vệ sinh dịch tễ, Bộ y tế, 1971):

100 g hoa Lý chứa 2,9 g chất đạm, 2,8 g bột đường, 3 g chất xơ, 52 mg calci, 53 mg phosphor, 1,2 mg sắt, 1,17 mg caroten (tiền sinh tố A), 0,19 mg sinh tố B1, 0,13 mg B, 1,1 mg PP và 45 mg sinh tố C.

Ngoài ra, một số nghiên cứu cho thấy hoa Lý, cũng như các hoa khác, là bộ phận sinh dục của cây nên chứa khá nhiều sinh tố E, kẽm và một số khoáng vi lượng khác, cần thiết cho sự thụ tinh, kết trái của cây. Chất alcaloid thường có một ít trong thân dây và lá già và gần như không đáng kể trong hoa.

Ta biết rằng hoa là bộ phận quan trọng nhất của cây và là nơi chứa dưỡng chất nhiều và cô đọng nhất so với các bộ phận khác của cây. Cũng như trong phấn ong, hoa Thiên lý chứa nhiều kẽm và là chất thiết yếu cho hoạt động của cơ quan sinh dục của cây cũng như của con người. Vì vậy thường ăn hoa Thiên lý chẳng những được bổ dưỡng mà còn giúp ngừa được chứng viêm tuyến tiền liệt và có tính bổ dương mà dân gian cũng đã biết tổng kết qua mấy câu ca dao:

“Thương chồng, nấu cháo Le le.

Nấu canh bông Lý, nấu chè hạt Sen”... cũng rất có lý vì hoa Thiên lý giàu kẽm, sinh tố E cần thiết cho hoạt động tình dục; Le le (Vịt trời) giàu chất đạm, chất béo omega-3, omega-6 tốt cho lực cơ, tim mạch và hạt Sen vừa bổ dưỡng vừa có tính an thần nên có lợi cho hoạt động tình dục.

Kinh nghiệm dân gian thường dùng: lá non và hoa làm rau ăn cho bổ, mát. Dùng làm thuốc: trừ giun kim: 20 - 30 g lá non hoặc hoa nấu canh ăn hàng ngày. Chữa lòi dom: 30 - 50 g lá giã nhỏ với ít muối, đắp. Chữa đái buốt, có máu hoặc có cặn trắng: 10 - 20 g rễ khô sắc uống.