Xuân Ất Tỵ 2025, nói về ý nghĩa của con rắn trong y học

Nhân dịp Xuân Ất Tỵ 2025, Phóng viên Tạp chí Khoa học phổ thông đã trò chuyện với BS.CKII Huỳnh Tấn Vũ, Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM - Cơ sở 3, về hình ảnh con rắn trong y học.

Thưa bác sĩ, xin bác sĩ cho biết tại sao hình ảnh con rắn thường xuất hiện trong biểu tượng y học?

Theo thần thoại Hy Lạp, biểu hiệu y khoa có hình một con rắn cuốn quanh cây gậy liên quan đến thần Hy Lạp tên Asclepius, vị thần của y khoa. Vị thần này thường được miêu tả là một người đàn ông có râu, tay trái cầm một cây gậy có một con rắn linh thiêng cuốn chung quanh tượng trưng cho sự hồi sinh trẻ trung như con rắn lột xác. Dần dần qua huyền thoại và truyền thuyết, Asclepius được thờ phụng như Là thần Hy lạp Asclepius chuyên chữa trị bệnh tật.

Theo lòng tin từ xa xưa, rắn có thể chữa trị hay làm lành được vết thương. Rắn cũng được liên tưởng đến dược lực học và khử trùng, vì rắn có đặc tính chứa chất chống nọc độc để bảo vệ chống lại chính nọc độc của mình.

Theo truyền thuyết, rắn ám chỉ tính cách chuyển thể giữa thế giới người chết siêu hình và người trần vì rắn bò trên mặt đất và có thể mang lại chết chóc. Khả năng lột da của rắn tượng trưng cho tuần hoàn của cuộc sống và làm cơ thể trẻ lại.

Trong ngành Y, biểu tượng rắn cuốn quanh cây gậy và trong ngành Dược biểu tượng rắn cuốn quanh một cái chén thuốc, đã được biết qua những chứng tích cổ xưa ở vùng Địa Trung Hải.

Trong biểu tượng của ngành Dược, người ta cũng sử dụng con rắn này nhưng nó quấn quanh một cái ly có chân cao. Chiếc ly tượng trưng cho chén thuốc của nữ thần sức khỏe Hygieia, bên trong có chứa đựng dung dịch được chiếc xuất từ các loại cây cỏ. Con rắn tượng trưng cho sức khỏe và sự trẻ trung, thể hiện sự kết hợp giữa y học (y, dược) và truyền thuyết, nơi con rắn tượng trưng cho kiến thức và khả năng phục hồi sức khỏe

Điều gì khiến con rắn trở thành biểu tượng cho sự tái sinh trong y học? Liệu có mối liên hệ nào giữa sự thay đổi da của rắn và quá trình chữa lành trong y học không?

Đó là quá trình thay da của rắn. Rắn thay da định kỳ trong suốt cuộc đời của chúng. Khi da cũ trở nên quá chật chội và không còn phù hợp với sự phát triển của cơ thể, chúng sẽ lột xác và có một lớp da mới, mịn màng hơn. Quá trình này cho thấy sự tái tạo và phục hồi không ngừng, giống như sự chữa lành và hồi phục trong y học.

Việc rắn có thể "lột xác" và sống sót sau mỗi lần thay da được xem là biểu tượng của sự tái sinh; là hình ảnh tượng trưng mạnh mẽ cho sự phục hồi sau chấn thương hay bệnh tật. Trong nhiều nền văn hóa, rắn được xem như là sinh vật có khả năng tái sinh và chuyển hóa, là biểu tượng của sự đổi mới và sức sống vĩnh cửu.

Với những hiện tượng tự nhiên đó, hình ảnh rắn được sử dụng để đại diện cho sự chữa lành và sức khỏe. Mối liên hệ giữa rắn và y học có thể được giải thích qua khả năng phục hồi, tái sinh và chữa lành mà rắn biểu tượng hóa.

Vậy nói riêng trong y học cổ truyền, rắn có vai trò gì?

Đông y gọi rắn là xà, như: kỳ châu xà (rắn hổ mang), bạch hoa xà (hổ mang chúa), ngoài ra còn có rắn cạp nong, cạp nia, rắn lục, rắn ráo đều có thể dùng làm thuốc chữa bệnh. Các loại rắn kể trên có túi chứa nọc độc ở hàm trên sau hai con mắt. Khi rắn cắn nọc độc tiết ra qua ống nhỏ trong hai răng nanh, để hạ độc đối phương, nhưng những chất độc ấy đều có tác dụng làm thuốc chữa bệnh.

Mật rắn: gọi là xà đởm, tẩm rượu phơi 3 ngày đêm cho khô hẳn. Khi dùng cứ 0,12gam mật rắn hổ mang pha với 30ml rượu 40⁰, chia làm 2 lần uống trong ngày để điều trị chứng phong nhiệt đau lan tỏa.

Da rắn: gọi là xà thoái, khi bắt được rắn treo lên lột lấy da, rửa rượu cho sạch, sấy khô, tán bột mịn hoặc đốt tồn tính để điều trị một số bệnh ngoài da như các vết loét của bệnh hủi hoặc bệnh viêm tai ngoài của trẻ em.

Xương rắn: gọi là xà cốt, làm thịt rắn, luộc chín bỏ hết thịt da, phủ tạng chỉ lấy xương sống và xương đầu, rửa sạch sấy khô, ngâm rượu 40o hoặc nấu thành cao điều trị phong thấp. Nếu lượng nhiều thì đập chết rắn ngâm xuống nước sau 100 ngày vớt lên rửa sạch sấy khô, cách dùng như trên.

Thịt rắn: gọi là xà nhục, làm thịt rắn, lột da, bỏ phủ tạng, lọc lấy thịt, băm nhỏ, gói lá lốt, nướng hoặc rán lên, cho trẻ ăn liên tục một tuần để điều trị chứng chốc đầu của trẻ em. Mỡ rắn rán lên kết hợp với một vài vị thuốc làm thành cao để bôi ngoài.

Rượu rắn: gọi là xà tửu, lấy 3 loại rắn, gọi là tam xà gồm: rắn hổ mang, rắn cạp nong, rắn ráo; nếu là ngũ xà, thêm rắn lục, rắn nước. Bỏ rắn còn sống vào lọ đổ ngập cồn 90o ngâm 3 ngày, rắn chết tiết giảm bớt một phần chất độc, sau đó lấy rắn ra chặt đầu, đuôi, lột da, bỏ phủ tạng, chỉ để lại mật, lấy rượu sạch 40o ngâm 100 ngày.

Rượu rắn có màu vàng hơi xanh là loại tốt, sau đó kết hợp với một bài thuốc Đông y (tùy theo từng loại phong mà dùng bài thuốc cho thích hợp) ngâm riêng.

Chú ý: Mật rắn, thịt rắn, da rắn, mỡ rắn, xương rắn, rượu rắn chỉ mới là một vị thuốc, khi điều trị cần kết hợp với một số vị thuốc khác để làm tăng tác dụng của chế phẩm rắn, điều trị mới có tác dụng.

Các loại rắn nào được nghiên cứu nhiều nhất trong lĩnh vực y học? Lý do nào khiến những loại rắn đó trở nên quan trọng trong nghiên cứu y học?

Rắn hổ mang (Naja spp.)

Nọc độc chứa các neurotoxin (độc tố thần kinh) có thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh. Các hợp chất này đã được nghiên cứu để phát triển thuốc điều trị rối loạn thần kinh như Alzheimer và Parkinson. Một số enzyme trong nọc độc rắn hổ mang có tiềm năng kháng viêm và giảm đau.

Rắn lục (Bothrops spp. và Trimeresurus spp.)

Nọc độc của rắn lục chứa metalloproteinase và serine protease, có thể phá hủy mô và gây đông máu. Điều này đã dẫn đến sự phát triển các thuốc chống đông máu và điều trị rối loạn đông máu. Một số protein từ nọc độc rắn lục được dùng để phát triển thuốc điều trị tăng huyết áp và các bệnh tim mạch.

Rắn đuôi chuông (Crotalus spp.)

Nọc độc chứa các hợp chất như crotaline và crotapotin, có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư trong các nghiên cứu sơ bộ. Một số enzyme từ nọc độc giúp phát triển thuốc chống đông máu, như ancrod, được dùng trong điều trị đột quỵ và huyết khối.

Rắn biển (Hydrophiinae và Laticauda spp.)

Nọc độc chứa độc tố thần kinh rất mạnh, nhưng tác động của nó lại đặc hiệu, cho phép các nhà khoa học nghiên cứu cơ chế dẫn truyền thần kinh và phát triển thuốc điều trị bệnh thần kinh. Các protein trong nọc rắn biển có thể có khả năng tái tạo tế bào cơ và mô thần kinh.

Rắn Taipan (Oxyuranus spp.)

Đây là một trong những loài rắn độc nhất thế giới, với nọc độc chứa các enzyme phân giải máu và các yếu tố gây đông máu. Những nghiên cứu này đã góp phần phát triển các liệu pháp điều trị đột quỵ và rối loạn máu.

Rắn hổ đất (Bungarus spp.)

Nọc độc chứa α-bungarotoxin, hợp chất gắn kết với các thụ thể acetylcholine trong cơ thể. Điều này đã cung cấp công cụ quan trọng trong nghiên cứu cơ chế dẫn truyền thần kinh.

Nói chung, nọc độc của rắn chứa hàng trăm hợp chất, nhiều trong số đó có hoạt tính sinh học mạnh mẽ, cho phép nghiên cứu và phát triển thuốc. Đối với ứng dụng trong y học, các hợp chất từ nọc rắn đã được sử dụng để phát triển thuốc giảm đau, chống đông máu, điều trị rối loạn thần kinh và ung thư.

Những nghiên cứu mới nhất về con rắn trong y học là gì?

Đang nghiên cứu và phát triển huyết thanh kháng nọc rắn đa giá, nhằm điều trị hiệu quả các trường hợp bị rắn độc cắn, bao gồm cả rắn hổ mang và rắn lục. Việc phát triển huyết thanh này hứa hẹn cải thiện khả năng cứu chữa và giảm tỷ lệ tử vong do rắn cắn tại Việt Nam.

Xin cảm ơn BS.CKII Huỳnh Tấn Vũ!

“

Quan niệm sai lầm phổ biến về rắn trong y học

Nhiều người nghĩ rằng rắn chỉ gây nguy hiểm và không có giá trị y học.

Thực tế

Nọc độc rắn chứa hợp chất sinh học độc đáo, được sử dụng để phát triển thuốc chống đông máu, giảm đau, và điều trị các bệnh tim mạch, thần kinh, và ung thư. Ví dụ: Thuốc Captopril (điều trị tăng huyết áp) được phát triển từ một hợp chất.

Nhiều người nghĩ rằng mọi loài rắn đều có nọc độc.

Thực tế

Chỉ khoảng 15 - 20% các loài rắn trên thế giới là rắn độc. Các loài rắn không độc, như rắn nước hay rắn trâu, cũng có vai trò quan trọng trong hệ sinh thái và đôi khi được nghiên cứu cho các ứng dụng khác trong y học, chẳng hạn như tái tạo mô.

Nọc rắn chỉ được xem là chất gây nguy hiểm

Thực tế

Nọc rắn chứa enzyme và protein có tiềm năng chữa bệnh. Ví dụ: Enzyme từ nọc rắn hổ mang có thể được sử dụng điều chế thuốc kháng viêm. Một số peptide từ nọc rắn biển giúp cải thiện sự tái tạo tế bào thần kinh.

Trong một số nền văn hóa, nọc rắn được thổi phồng là thuốc chữa bách bệnh.

Thực tế

Dù nọc rắn có nhiều ứng dụng y học nhưng không phải là "thần dược" chữa bách bệnh. Việc sử dụng nọc rắn cần được kiểm soát và nghiên cứu khoa học để đảm bảo an toàn và hiệu quả.

BS.CKII Huỳnh Tấn Vũ