Xây dựng văn hóa sở hữu trí tuệ, đưa trường học thành trung tâm đổi mới sáng tạo

Khoảng đầu năm 2025, dư luận đã xôn xao trước thông tin dự án của hai học sinh Trường THPT Nguyễn Siêu (tỉnh Hưng Yên), giành giải Nhất tại cuộc thi Nghiên cứu khoa học kỹ thuật cấp quốc gia 2025 bị tố có nhiều điểm tương đồng với một sản phẩm đã công bố trước đó trên mạng. Giải thưởng này đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo thu hồi.

Hay mới đây, Trường Đại học Khoa học - Đại học Huế cũng đã kết luận một trường hợp “đạo văn” trong luận án tiến sĩ bảo vệ năm 2018. Kết quả cho thấy trong tổng số 35 trang bị tố cáo sao chép, có 12 trang vi phạm được xác định rõ ràng.

Xây dựng văn hóa SHTT trong học đường

Những vụ việc này vẫn thường xuyên xuất hiện trên các mặt báo, phơi bày một thực tế đáng lo ngại về nhận thức SHTT trong học đường.

Theo PGS.TS Phạm Văn Thuần - Giám đốc Học viện Quản lý Giáo dục (Bộ GD&ĐT), tình trạng học sinh, sinh viên hay cả giảng viên đạo nhái, “mượn” ý tưởng hoặc sử dụng sản phẩm của người khác mà không trích dẫn, xin phép trong nghiên cứu khoa học, luận văn… và các cuộc thi KHCN vẫn khá phổ biến.

Nguyên nhân là do học sinh còn thiếu hiểu biết về SHTT nên đã sao chép hoặc chỉnh sửa sản phẩm có sẵn và thói quen không trích dẫn nguồn... Bên cạnh đó, công tác kiểm tra, giám sát chưa chặt chẽ, dẫn tới việc xem nhẹ tính trung thực và sáng tạo.

Để khắc phục, PGS.TS Thuần cho rằng cần nâng cao nhận thức về SHTT trong môi trường học đường qua các buổi tuyên truyền, huấn luyện, bồi dưỡng. Từ đó trang bị cho học sinh, sinh viên và giáo viên kiến thức về SHTT, văn hóa trích dẫn và hậu quả pháp lý của việc sao chép.

Mới đây, Sở Khoa học và Công nghệ (KH&CN) TP.HCM đã phối hợp với Học viện Quản lý Giáo dục khai giảng lớp bồi dưỡng, huấn luyện online và trực tiếp “Nâng cao năng lực quản trị tài sản trí tuệ” cho hơn 100 học viên thuộc ngành giáo dục TP.HCM, từ cấp mầm non, tiểu học, trung học cơ sở... cho đến trung cấp và cao đẳng; cùng các cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên về quản trị tài sản trí tuệ.

Lớp học sẽ bồi dưỡng kiến thức về SHTT, giúp giáo viên và cán bộ quản lý nắm vững quy định pháp luật, kỹ năng nhận diện và xử lý vi phạm. Từ đó có thể hướng dẫn học sinh, sinh viên đúng cách, tạo nên văn hóa SHTT trong học đường.

“Khi thầy cô hiểu rõ giá trị và cách bảo vệ tài sản trí tuệ, họ sẽ truyền được ý thức tôn trọng sản phẩm sáng tạo cho học trò, góp phần giảm đạo nhái”, PGS.TS Thuần nhấn mạnh.

Thầy cô là người khơi nguồn sáng tạo

Ông Trần Trọng Tuyên - Phó Giám đốc Sở KH&CN TP.HCM cũng cho rằng việc tổ chức lớp bồi dưỡng, huấn luyện về SHTT trong ngành giáo dục là hoạt động có ý nghĩa thiết thực và cấp thiết trong bối cảnh hiện nay.

“Thầy cô không chỉ là người truyền đạt tri thức mà còn là người khơi nguồn sáng tạo, dẫn dắt thế hệ trẻ bước vào thế giới tri thức số, nơi mà mỗi ý tưởng đều có thể trở thành một tài sản quý giá”, ông Tuyên nhấn mạnh.

Theo ông, từ những sáng kiến giảng dạy, giáo trình đổi mới, đến các sản phẩm nghiên cứu khoa học trong nhà trường - tất cả đều có thể trở thành tài sản trí tuệ nếu được quản trị đúng cách. Việc nâng cao năng lực quản trị tài sản trí tuệ trong giáo dục sẽ giúp các trường không chỉ là nơi truyền đạt kiến thức, mà còn là trung tâm đổi mới sáng tạo.

Đặc biệt, trường học cũng là môi trường lý tưởng để hình thành và nuôi dưỡng văn hóa SHTT trong cộng đồng. Chính tại đây, học sinh được giáo dục về giá trị của sáng tạo, về quyền và trách nhiệm khi sử dụng tài sản trí tuệ của người khác và biết cách bảo vệ thành quả của chính mình.

“Khi văn hóa SHTT được gieo mầm từ ghế nhà trường, chúng ta sẽ có một thế hệ công dân số hiểu biết, tôn trọng tri thức và sẵn sàng đổi mới”, Phó Giám đốc Sở KH&CN TP.HCM nhấn mạnh.

Khoảng trống trong chương trình giảng dạy

Tuy nhiên, TS Nguyễn Đặng An Long - Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kinh tế TP.HCM (HCE), cho biết tại nhiều trường học và cơ sở đào tạo ở Việt Nam hiện nay SHTT vẫn chưa được đưa vào chương trình chính khóa, mà thường chỉ xuất hiện trong các buổi ngoại khóa hoặc câu lạc bộ.

Điều này khiến thầy cô và học sinh ít có cơ hội tiếp cận hệ thống, bài bản. Nhận thức chung về tầm quan trọng của SHTT còn hạn chế. Nhiều thầy cô vẫn cho rằng đây là nội dung dành cho sinh viên chuyên ngành luật hay công nghệ, còn học sinh phổ thông ít thấy mối liên hệ trực tiếp.

Kết quả là việc bảo vệ quyền tác giả, sáng chế, nhãn hiệu… trong môi trường học đường chưa được quan tâm đúng mức, dễ dẫn đến vi phạm vô tình và bỏ lỡ cơ hội khởi nghiệp, sáng tạo.

PGS.TS Thuần cũng cho rằng nhiều người trong ngành giáo dục vẫn chưa được đào tạo chuyên sâu về lĩnh vực này. Trong khi đây là kỹ năng quan trọng để bảo đảm tính trung thực và sáng tạo trong học tập, nghiên cứu.

Để khắc phục, Phó Hiệu trưởng HCE cho rằng các trường cần lồng ghép SHTT vào chương trình chính khóa. Xây dựng các chuyên đề ngắn gọn trong môn GDCD, tin học, ngoại ngữ; Đào tạo “giáo viên nòng cốt” qua các buổi tập huấn, cấp chứng chỉ chuyên sâu; hợp tác với chuyên gia, tổ chức bên ngoài đến chia sẻ, giảng dạy…

Đặc biệt, Sở Giáo dục & Đào tạo TP cần giữ vai trò dẫn dắt và ban hành văn bản hướng dẫn khung, đảm bảo tất cả trường trong địa bàn triển khai đồng bộ. Các trường và giáo viên nòng cốt chịu trách nhiệm trực tiếp giảng dạy. Còn Sở KH&CN, Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành phố cần hỗ trợ nội dung chuyên môn và truyền thông rộng rãi về SHTT.