Hiểu biết khoa học về mỹ phẩm

Trước hết ta cần phân biệt, loại mỹ phẩm thứ nhất dùng để hóa trang như các loại kem lót, kem nền nhiều màu, phấn hồng… dùng để che lấp những chỗ xấu và tôn lên những cái đẹp, và loại mỹ phẩm thứ hai hứa hẹn làm cho cơ thể “đẹp lên” - đó là những gì bàn đến trong phần sau đây:

Xưa người ta “bán những ước mơ”…

Sắc đẹp chỉ mỏng manh một như làn da, thế nhưng phụ nữ và cả đàn ông nữa, từng hăng hái làm tăng cái vẻ bề ngoài mỏng manh ấy của khuôn mặt và cơ thể mình… Hàng ngàn năm rồi, con người đã biết xoa lên mình những loại thuốc nước với hy vọng làm cho hấp dẫn hơn.

Cleopâtre đã xoa mặt với vỏ chanh, tắm với sữa bò và chải tóc với bùn. Galen - một thầy thuốc nổi danh của Hy Lạp vào thế kỷ thứ II - đã phát minh ra loại kem lạnh (cold cream). Những ông vua, bà hoàng vào thế kỷ XVIII đã xoa phấn lên mặt và lên mái tóc giả…

Cho đến cuối thế kỷ trước, kỹ nghệ mỹ phẩm là một ngành kinh doanh siêu lợi nhuận, sản xuất hàng trăm mặt hàng, làm từ các loại hóa chất tổng hợp cũng như thiên nhiên. Thế nhưng cho đến gần đây kỹ nghệ này vẫn chỉ “bán những ước mơ”. Họ đã quảng cáo “chỉ cần xoa lên một tí sản phẩm của chúng tôi, bạn sẽ bẫy được đàn ông hoặc chiếm được trái tim của đàn bà”. Một số người đang khêu gợi những nhu cầu nâng niu của bản thân mình: “xoa một ít sản phẩm của chúng tôi bạn sẽ thấy sung sướng. Nếu như mỹ phẩm thực sự không làm cho bạn đẹp đẽ kinh hồn đi nữa, thì ít nhất mỹ phẩm cũng làm cho bạn cảm thấy mình đẹp ra”...

... Nay người ta “bán khoa học”

Ngày nay, kỹ nghệ mỹ phẩm “bán khoa học”. Chuyển giọng quảng cáo vào chức năng của sản phẩm: nuôi da, dưỡng tóc, xóa tan vết nhăn xấu xí, bảo vệ cho tóc khỏi sự tàn phá của không khí ô nhiễm…

Trên sản phẩm hiện nay xuất hiện những từ nghe rất y học như “lâm sàng”, “giữ da theo toa bác sĩ”… Những quảng cáo nghe có vẻ “khoa học”: bạn hãy dùng một “liều lượng mỗi ngày” của sản phẩm này. Có loại thì nêu: “làm mới tế bào”. Còn có những sản phẩm ghi: “để cân bằng pH”. Nhìn vào thành phần của mỹ phẩm thì thấy: dầu gội đầu chứa “protein”; nước rửa mặt (rửa da) được làm bởi “protein - nối điện tử”, chứa “ion âm và ion dương”; một loại kem thoa mặt có chứa RNA (acid ribonucleic), hay RNA sinh phức hợp (RNA biocomplex). Thứ khác gọi cái “công thức đáng ghi của nó hoạt động như một nguồn năng lượng và hỗ trợ cho những mô dưới da”. Ngày nay, tại những quầy mỹ phẩm của các cửa hiệu lớn ở siêu thị, thương xá…, họ không để tự chọn màu son hay phấn, mà có những “trung tâm chẩn đoán”, nơi đây các kỹ thuật viên được huấn luyện sẽ thử da (soi da) của bạn và kê đơn để chọn cho bạn những mỹ phẩm nhất định…

Có phải tất cả những chuyện nghe ra có vẻ khoa học nêu trên chỉ là những lời quảng cáo suông hay có cái gì thật không?

Một cuộc nghiên cứu chi tiết và nghiêm túc về những bằng chứng về điều mà các công ty mỹ phẩm nói, đã cho thấy:

Một số những mỹ phẩm thực sự đã làm được việc rất đáng kể, chẳng hạn “Sun screen” (kem chống nắng) chứa chất có khả năng hấp thu những tia cực tím (tử ngoại) nóng cháy có hại của ánh nắng mặt trời. Mặt khác, người ta cố ý làm cho những chất tầm thường trở nên “kêu” mà thôi, như “protein nối điện tử” chẳng hạn. Sự thật ngay cả nước lã tự nhiên cũng được nối với nhau bằng những nối điện tử! Nhưng nhìn chung những sản phẩm (mỹ phẩm) này thực chất tương tự như nhau: “chúng có những chất cơ bản giống nhau, bất luận giá bán bao nhiêu”.

Chuyên gia về mỹ phẩm, William H. Eaglstein nói: “Nếu bạn tiêu thật nhiều tiền cho những sản phẩm chăm sóc da, làm cho bạn cảm thấy mình khá hơn thì cũng đáng tiền rồi. Nhưng sự thật bạn đang mua cảm giác hơn là mua những điều kỳ diệu có thể làm cho bạn đẹp hơn hay khỏe hơn”.

Một số mỹ phẩm thật sự có ích hơn là để trang điểm. Nếu bạn sống trong vùng khí hậu khô và bạn có loại da khô, thì dùng kem dưỡng da để ngăn cản sự tróc vảy (sùi da), ngứa ngáy kết hợp với khô da và cằn cỗi, giữ cho vi khuẩn không tích lũy được. Vì trong đó có chất giữ ẩm (chất béo cản mất nước, chống khô da) và các chất làm ẩm (moisterize, moisturizer), như glyserin chẳng hạn, đầu thích mỡ bám vào da, còn đầu thích nước có thể hút độ ẩm trong không khí vào da bạn, để làm cho da trở nên ẩm. Những sản phẩm này có thể là kem dưỡng da (cream), thuốc nước (lotion), sữa rửa mặt, sữa tắm… có chứa những chất nêu trên. Nhưng nếu làn da của bạn thuộc loại da thường hay da nhờn mà dùng những thứ ấy sẽ bị phản ứng ngược lại, nghĩa là sẽ bị nhờn thêm, nổi mẩn ngứa, nổi mụn đầu da mặt hay ở lưng! Vì khí hậu của ta là nhiệt đới nóng ẩm. Điều này phần lớn cũng các “kỹ thuật viên” bán mỹ phẩm không rành nghề hoặc do cố tình bán đại cho khách hàng để đạt chỉ tiêu doanh thu…

Nhưng không phải tất cả mỹ phẩm (nội cũng như ngoại ) đều tốt và an toàn đâu. Một số thuốc nhuộm tóc là nguyên nhân của ung thư da đầu. Những kem làm lột da có thể gây phỏng nếu để quá lâu, hoặc gây nám sau lột. Những thuốc làm thẳng tóc (hair straightener) thường làm tiêu tóc tới độ làm cho tóc gãy và rụng. Những loại mỹ phẩm kẻ mắt hay dung dịch trang điểm khác có thể chứa đựng vi trùng nguy hiểm được cái cọ đưa vào, vì cọ sau khi chạm vào lông mi lại được cho trở vào lọ.

Dị ứng với hóa chất của mỹ phẩm cũng là sự nguy hại khác. Câu “ít gây dị ứng” (hypoalergy) ghi trên sản phẩm không hẳn là một bảo đảm cho người sử dụng, bởi sản phẩm nào cũng có thể tự nhận là “ít gây dị ứng”- một câu hợp pháp! Ta cũng nên biết rằng, đối với một hóa chất: nguy cơ gây dị ứng là 2 - 5% cho số người dùng. Mà mỗi loại mỹ phẩm thường chứa từ 7 đến 15 hóa chất (các chất có hoạt tính trên da, các chất màu, chất tạo dáng, tạo dạng, các chất bảo quản, chất mùi, chất cầm mùi…). Chỉ riêng các chất cầm mùi, đã có thể gây dị ứng, ung thư, nhất là gây rối loạn nội tiết tố, nếu con nít dùng sớm sẽ gây phát dục sớm, chứng vú to, đàn ông có thể bị nữ hóa, bất lực…

Luật dán nhãn hiệu các nước đều có bắt buộc ghi mọi thành phần trong mỹ phẩm theo thứ tự chất nào nhiều nhất thì ghi trước và kế đến là các chất theo thứ tự ít dần. Thế nhưng luật lệ ở nước ta còn lỏng lẻo, cho nên nhiều mỹ phẩm chỉ ghi lấy lệ những chất mà họ muốn nhấn mạnh thôi!

Vậy thì ta phải chọn lựa mỹ phẩm như thế nào?

Nước hoa, ngoại trừ một số rất ít loại như nước hoa chế biến từ tinh dầu thì đắt tiền hơn thứ chế từ thế phẩm rẻ tiền, còn thì giá tiền không có ý nghĩa đối với phẩm chất của mỹ phẩm. Chẳng hạn mỹ phẩm đắt tiền cho phép chọn lựa được nhiều màu sắc thích hợp, nhưng nội dung thường cũng vậy thôi. Nếu bao bì mỹ phẩm thường có liệt kê các chất thành phần của mỹ phẩm theo một thứ tự từ nhiều xuống ít. Nhưng danh sách ấy không phải là một chỉ dẫn hoàn hảo.

Heinz Eiermann, trưởng phòng kỹ thuật mỹ phẩm của Cơ quan quản lý thực - dược phẩm Mỹ (FDA) nói: “Cũng như mua một chiếc xe hơi. Mỗi chiếc xe có cần số, máy, mui… nhưng vấn đề chính là chúng được lắp ráp lại như thế nào?”. Cuối cùng, theo những chuyên gia đúng đắn về mỹ phẩm thì cách chọn lựa tốt nhất là dựa trên kinh nghiệm bản thân và sự hiểu biết cơ bản về các sản phẩm khác nhau…

Sau đây là một số nguyên tắc đánh giá các loại mỹ phẩm liên hệ mà bạn cần biết để phân biệt chúng.

Kem da -thuốc nước (lotion), dầu (oil)

Có lẽ mỹ phẩm để phục hồi thông dụng nhất là kem da (đừng lầm với những chất chỉ có tính trang điểm thôi), hứa hẹn làm cho da mềm mịn hơn và “trẻ hơn”. Căn bản của chúng dựa trên sự bắt chước hay thay thế chức năng của tuyến bã (tiết chất nhờn). Ở tuổi trẻ, tuyến bã (ở mỗi chân lông) hoạt động tích cực, tiết ra bã nhờn làm cho da và lông, tóc mượt mà, óng ả. Nhưng với thời gian, tuổi tác, chúng hoạt động chậm lại (nên da bị khô, lông tóc không còn mượt mà…). Tuy thế, không phải có nhiều dầu (bã nhờn) mà làm cho da bạn mềm dịu đâu mà chính là do có nhiều nước ở vùng biểu bì (lớp ngoài cùng của da). Nếu nước bốc hơi quá nhiều như ở nơi khí hậu khô lạnh thì da khô và dễ nứt nẻ. Rất nhiều mỹ phẩm ít nhiều ngăn cản sự mất nước. Nhưng Albert M. Kligman, chuyên gia bệnh ngoài da ở Viện đại học <_st13a_state w:st="on"><_st13a_place w:st="on">Pennsylvania nói rằng: “Những mỹ phẩm cho cảm giác tốt nhất trên da lại ít công dụng cho da và ngược lại”. Những chất dầu khoáng lấy từ dầu hỏa là chất cản nước cực kỳ tốt, nhưng tác dụng lại không khác một lớp dầu mỡ thông thường mà ta có thể thay thế (để bôi lên da những lúc khí hậu khô, thí dụ vài giọt dầu mè, dầu phộng, dầu ô liu, dầu khoáng như dầu parafin, vaselin…). Những sản phẩm có hiệu lực khác kể cả dầu dùng cho trẻ con làm từ dầu vô cơ (dầu khoáng), nước hoa và những sản phẩm phức tạp hơn (đắt tiền hơn) như albolene (gồm gelly dầu hỏa, còn gọi petroleum gel, chất vô cơ, sáp ong hay parafin, chất thơm và mùi, màu…). Loại cao cấp hơn được bán như kem dùng ban đêm vì chúng không vấy bẩn quần áo hay đồ trang sức… Nhóm kem da hiệu nghiệm nhất tiếp theo là những thứ chứa ít nước, như loại kem lạnh (cold cream), kem lỏng (như Nivea skin oil). Đây là nhũ tương của dầu, cồn béo, sáp ong, parafin, ceresin. Chúng cũng chứa những chất nhũ tương hóa để làm cho nước phân tán đều trong dầu và các chất giữ nước (humectant) hoặc giữ ẩm (moistener), chất làm ẩm (moisturizer) như glycerin có khả năng thu hút và giữ những phân tử nước từ không khí vào da. Nhóm này dính bẩn quần áo và đồ trang sức. Một loại kem rất tiện lợi nhưng hiệu quả lại kém nhất là loại làm ẩm (moisturizer) mặc dù từ này áp dụng cho mọi loại kem da. Một vài dịch lỏng (lotion) dùng cho tay và thân thể (hand and body lotion), chất chính trong đó là nước, nhiều khi chiếm đến 90%. Thêm vào đó là chất gây nhũ tương, chất màu, mùi, chất bảo quản, chất giữ ẩm để cho mỹ phẩm khỏi bị khô cứng trong chai…

Vài sản phẩm cũng còn có chứa hóa chất như allantoin để làm giảm tính kích thích da và để làm mềm da. Những sản phẩm khác có chất silicon (silic) hoặc dimethicon để tạo màng bảo vệ da, chống mất nước nơi hay mùa khô lạnh (nhưng chúng sẽ gây nhiễm trùng, nổi mụn nhọt nơi nóng ẩm!).

Trong khi những chất gây ẩm (moisturizer) giúp giữ nước không bốc hơi khỏi da, nhưng chức năng chính của nó, như Kligman nói, là nó “lấp những khe nứt của da” mà không để lại một màng dầu hay sáp. Tức nhiên da ai không khô nứt thì không nên dùng!

Một trong những lời quảng cáo quan trọng của chất gây ẩm (moisturizer) là nó nuôi da hay dưỡng da. Bởi vì chúng còn chứa chất sinh tố hay protein như chất cốt giao (colagen) và chất keo (elastin) và ngay cả RNA nữa, tức là acid ribonucleic. Thật ra dù những chất ấy là những protein chính tạo ra da, nhưng bôi elastin và colagen trên da vẫn không thể làm đảo ngược hay ngăn chặn được khuynh hướng tự nhiên của da là giảm dần khả năng đàn hồi theo thời gian (sự già cỗi nhăn nheo của da). Kligman nói rằng: “Khả năng thấm qua da của những phân tử ấy gần như là không có và khả năng chúng tạo nên những tế bào da bên trong là số không!”. Đối với acid nucleic trong một số mỹ phẩm, chúng chỉ làm cho sản phẩm có vẻ “khoa học” mà thôi. Acid này quả là chất của di thể (gen) và phân tử chuyên chở mã di truyền từ nhân tế bào và trong cơ chế sản xuất protein tế bào (nhưng ở đây bôi kem có RNA không có ích gì vì nó không thấm vào được trong tế bào da hoặc nếu có vào được thì cũng không tạo được tế bào mới như quảng cáo).

Chất săn da, làm mịn da, làm sạch và làm mặt nạ

Đây là những tên của sản phẩm kỹ nghệ khai thác thị hiếu phụ nữ và cả đàn ông nữa, hứa hẹn làm cho “da tươi mịn, hay tươi mát”, “làm nhỏ lỗ chân lông”, “làm cho da hồng hào”…

- Chất săn da (astringent)

Còn gọi là chất dưỡng da (bổ da - skin bracer) hay là nước thơm để dùng sau khi cạo râu dành cho đàn ông. Đó là dung dịch có chừng 50% là nước. Chất chính là cồn (rượu trắng) hay dung dịch cồn của vỏ cây chứa chất chát (tanin). Nó “chích” da nhè nhẹ khi bôi lên để làm cho da săn lại (nhờ chất chát - tanin). Cồn bốc hơi cho cảm giác lành lạnh mà người dùng cho là cảm giác “tỉnh táo”. Thật ra tính làm săn da này là có thật nhưng không giữ được lâu (bôi vào, các bà soi gương sẽ thấy các lỗ chân lông như nhỏ lại, nhưng 5 - 10 phút sau thì da trở lại trạng thái “da trái cam” như cũ!). Ngoài thị trường có loại “nước hoa hồng” (eau de rose) để làm săn da, theo lẽ là nước trong nồi chưng cất hoa hồng (để lấy tinh dầu) còn lại, thường được nhập từ Hungary, nhưng sự thật đó chỉ là cồn 70 có pha phèn chua và chất tổng hợp có mùi hoa hồng mà thôi!

- Chất làm mịn da (refiner)

Chất có chứa muối nhôm hay phèn chua làm săn mịn da. Phèn chua gây kích ứng da, làm cho da hơi sưng lên khiến lỗ chân lông nhỏ lại, nhưng hiệu quả ấy thật là phù du, ngắn ngủi. Phương thuốc da truyền: dùng nước đá, nước đá chanh cũng đạt được mục đích ấy.

- Chất làm sạch (clarifier)

Dung dịch giúp tẩy đi tầng trên cùng của da chứa các tế bào chết. Không có những tế bào chết này da trông có vẻ hồng hào hơn, tươi mịn hơn. Hóa chất sử dụng có thể là bromelin (có trong trái thơm - dùng nước ép trái thơm thoa lên mặt, chờ một hồi rồi rửa đi cũng đạt), resorsinol hay salicilat. Một số sản phẩm làm sạch này là loại bột chùi nhẹ làm từ đá bọt hay polietilen. Dùng cám mịn, bột kiều mạch hay bột gạo để chà cũng đạt cùng kết quả.

- Mặt nạ (facial mask)

Phủ lên da mặt với màng mỏng, khi khô màng ấy co lại gây ra cảm giác căng kéo nhè nhẹ. Khi gỡ lớp ấy đi da có vẻ hồng hào và lỗ chân lông có vẻ nhỏ hơn một tí vì da hơi sưng lên.

Mặt nạ bằng đất sét bentonit và kaolin sẽ hấp thu bã nhờn trên da. Những loại mặt nạ “bôi lên và lột đi” chứa những nhựa tổng hợp như vinil pirolidon, stiren hay polivinil alcol làm thành một màng mỏng dễ khô. Bôi lòng trắng trứng gà cũng đạt kết quả như thế. Nếu da khô ráp, thô xám vì lớp biểu bì gồm toàn tế bào chết mà không tróc ra được, thì bạn có thể tự làm lấy mặt nạ bằng cách dùng trái thơm hay đu đủ giã nhuyễn đắp lên mặt và chờ 3 - 5 phút rồi rửa đi. Enzym thiên nhiên: bromelin hoặc papain trong thơm hay đu đủ sẽ ăn mòn lớp biểu bì chết nên sau khi rửa mặt da sẽ trở nên tươi mịn, sáng sủa hơn.

Xà bông (soap)

Xà bông làm sạch da do quyện dầu và bụi lên cho nước rửa sạch. Xà bông có nguồn gốc đơn giản: acid béo + chất kiềm. Ngày xửa ngày xưa người ta đã biết tự làm xà bông bằng cách cho dầu mỡ vào thùng, đun nóng lên, để vào một ít nước tro củi hay chất kiềm. Múc lấy phần nổi rồi cho vào khay chờ cứng lại rồi cắt thành miếng. Thay vì sử dụng mỡ cừu, mỡ heo, ngày nay người ta dùng tallowat natri. Dĩ nhiên màu sắc, mùi vị, chất chống khuẩn không liên quan gì đến khả năng làm sạch của xà bông cả. Ngay cả việc thêm dưa leo, trái bơ hay những rau trái khác vào xà bông để mệnh danh là “xà bông thiên nhiên” cũng không có hiệu lực gì hơn. Nhân đây cũng xin nói thêm là rau trái khi thêm vào xà bông (như dưa leo chẳng hạn) sẽ bị mất mùi, màu tự nhiên của chúng, và nhà sản xuất lại thêm mùi, màu nhân tạo vào để mà lại quảng cáo là “xà bông thiên nhiên!”.

- Xà bông thường (plain soap) như Cost, Camay, Zest… Một vài xà bông như Ivory… bên trong chứa những bọt không khí nên nó nổi (dành để tắm trong bồn nước mà không sợ chìm) cũng chỉ là acid béo + chất kiềm. Tuy nhiên những xà bông này có tính kiềm hơi mạnh và có thể làm khô da (chỉ thích hợp cho người có da nhờn, da nhiều mụn). Hơn nữa dùng xà bông thường này có thể lôi cuốn chất khoáng trong nước “cứng” và kết tụ chúng lại thành đám ghét khoáng nằm trên da bạn, dù mới tắm xà bông xong.

- Detergent (bột giặt hay chất tẩy) là hình thức tránh khuyết điểm của xà bông thường. Mặc dù người ta thường nghĩ rằng xà bông là “nhẹ” và detergent có vẻ “dữ tợn” hơn. Nhưng thật ra detergent tổng hợp ít kiềm hơn và êm dịu hơn trên làn da nhạy cảm. Hơn nữa, detergent không gây kết tụ đám ghétkhoáng trên da như xà bông thường. Vì thế khi gặp nước cứng sử dụng detergent tốt hơn nhiều. Vì những lý do này, một số xà bông quảng cáo là nhẹ như Dove, chính là sản phẩm tổng hợp giữa detergent và xà bông thường.

- Xà bông cực béo (superfatted soap) như Neutrogena, xà bông Cô Ba chứa dư thừa dầu như dầu dừa, dầu thầu dầu (75 phần dầu). Mặc dù nhà sản xuất nói chúng để lại màng mỏng dầu bảo vệ da, nhưng các chuyên gia không đồng ý và cho rằng xà bông này phá vỡ những loại dầu được thêm vào cũng như đã phá vỡ bã nhờn của da.

- Xà bông sát trùng, khử mùi hôi (antiseptic soap, deodorant soap), chứa chất chống vi khuẩn như triclosan, nó làm chậm sự phát triển của vi khuẩn trên mặt da - vi khuẩn phân hủy mồ hôi và phần lớn gây ra mùi hôi. Mặc dù có những chất chống vi khuẩn mạnh hơn, như hexaclorophen độc hại đã bị loại ra khỏi xà bông không cần có toa bác sĩ cũng mua được, vấn đề tồn tại là những hóa chất thêm vào mỹ phẩm sẽ có mức độ an toàn thế nào, nhất là khi chúng được hấp thu vào cơ thể? Các chuyên gia cũng bất đồng ý kiến vì sự “quảng cáo khôn ngoan” của việc làm thay đổi sự phân bố tự nhiên của vi khuẩn trên da người: nào là “diệt đến 99,9% vi trùng trên da!”. Chúng ta biết rằng trên mỗi cm vuông da có cả triệu vi khuẩn mà 99,9% là những vi khuẩn có lợi của hệ sinh thái da. Giết hết chúng đi thì da sẽ trở nên nhạy cảm và những con vi trùng độc còn sót lại trên da hoặc mới nhiễm vào da thường đề kháng với chất diệt khuẩn và không bị 99,9% các vi khuẩn có lợi cạnh tranh thì chúng đương nhiên gây nhiễm trùng da rất khó trị! Thực tế có rất nhiều người ở các tỉnh phía nam tắm rửa bằng xà bông diệt khuẩn, sữa tắm có chất diệt khuẩn bị nhiễm trùng da rất khó trị, nhất là nhiễm ở lưng là nơi bị ẩm nóng khi nằm ngủ!

Người ta có lý do để tin rằng một số hóa chất chống vi khuẩn trong mỹ phẩm làm chết những vi khuẩn vô hại và chỉ để lại trên da những vi khuẩn có hại, chúng sẽ sinh sôi nảy nở rất thuận lợi vì không còn sự cạnh tranh sinh thái tự nhiên bởi các vi khuẩn vô hại nữa.

Dầu gội đầu (shampoo)

Tuyến bã ở mỗi chân tóc liên tục tiết ra bã nhờn để bao phủ mặt ngoài sợi tóc để bảo vệ chống mất nước từ lớp giữa và lõi trong của sợi tóc. Nước trong lõi (tủy) tóc giữ cho sợi tóc được mềm mại và dẻo dai. Thêm vào đó bã nhờn làm cho sợi tóc trở nên óng ả. Nhưng vì tích lũy mãi trên tóc, bã nhờn trở nên là chất giữ bụi, gàu và vi khuẩn khiến mái tóc trở nên u ám và dơ bẩn. Shampoo thật ra là dầu gội đầu để lấy đi chất nhờn thừa ấy và chất dơ. Dầu gội đầu lý tưởng là sau khi gội đầu xong phải để lại một lớp nhờn mỏng và không làm thay đổi pH của tóc (bình thường tóc có pH acid). Nếu tóc quá kiềm vì hầu hết các shampoo đều làm từ detergent kiềm, khiến những vảy nhỏ làm nên vỏ bọc sợi tóc bị tróc ra và sợi tóc thay vì mượt mà, sẽ trở nên gồ ghề, bắt ánh sáng không đều nên mất óng ả. Một số shampoo nạp tĩnh điện vào tóc làm cho những sợi tóc rời rạc ra (tích điện tử cùng dấu nên đẩy nhau). Những loại shampoo quá kiềm, hoặc do gội quá nhiều lần, có thể làm hỏng vỏ bọc sợi tóc khiến nó lòi lõi tóc ra nên tóc bị gãy đôi, sù sì khó chải, bị chẻ ngọn. Đó chính là lỗi của shampoo, thế mà họ lấy đó làm điều quảng cáo cho người ta dùng shampoo!

Những loại shampoo đầu tiên làm từ dầu dừa. Hiện nay vẫn còn vài loại này trên thị trường, lợi điểm của shampoo thiên nhiên là ít có nguy cơ lấy đi tất cả chất nhờn của tóc. Nhưng khuyết điểm là có thể tạo đám ghét khoáng mà ngày nay các nhà sản xuất đã khắc phục được bằng cách thêm vào detergent làm sạch mà không để lại ghét khoáng. Vài loại detergent lại kiềm hơn xà bông và vì vậy hại tóc nhiều hơn. Vài loại detergent mạnh nhất như lauryl sulfat natri hay amonium cho bọt nhiều dù nước mềm hay cứng, rất dễ gội sạch, lại rất rẻ. Vì vậy các nhà sản xuất thường dùng hai loại này cho shampoo (do đó người sử dụng phải coi chừng kẻo hư tóc) - gội đầu xong, xả nước thật sạch, lau hay quạt khô tóc, rất khó chải tóc vì rít. Phải dùng lược thưa chải trước rồi mới dùng lược dày.

Ít kiềm hơn là sulfat laureth. Loại nhẹ nhất “ít kiềm nhất” gọi là lưỡng tính (amphoteric), nó không lấy hết tất cả bã nhờn trên tóc và không hại vỏ sợi tóc. Vì nó không làm cay mắt như detergent kiềm nên cũng dùng làm dầu gội đầu trẻ con (baby shampoo).

Một số sản phẩm như Johnson’s baby shampoo chỉ gồm detergent lưỡng tính, những loại khác có một trong những laureth hòa lẫn trong ấy. Loại shampoo giữ pH acid bình thường của tóc thường chứa một acid như acid citric, để trung hòa tính kiềm của detergent. Những loại shampoo điều hòa (conditioner) thường chứa dầu hay protein động vật được “thủy giải” (hydrolized), đó là từ mà nhà sản xuất dùng cho có vẻ “khoa học” mà thôi. Mục đích của shampoo để loại chất nhờn và gàu, vì vậy nó còn có nghĩa là tiêu hóa hay phân hủy hiệu lực của những chất “điều hòa” thêm vào đó rất đáng nghi ngờ! Loại shampoo tẩy gàu chứa hóa chất chống vi khuẩn như pirithion kẽm, được coi như để tẩy bỏ cơ chế làm nhanh tiến trình sừng hóa da đầu. Dù cho kẽm là chất cần thiết để chống sự sừng hóa, nhưng shampoo chỉ ở lại trên da đầu một thời gian ngắn thôi nên tác dụng của nó rất mỏng manh.

Nước gội đầu (hair rinses) và điều hòa tóc (hair conditioner)

Những sản phẩm này dùng để giải quyết hai vấn đề. Một là hậu quả của shampoo làm tóc bị kiềm và sạch mất lớp bã nhờn bảo vệ. Hai là khắc phục thương tổn gây ra bởi thuốc nhuộm tóc, sấy tóc... Vấn đề này có vẻ quan trọng hơn. Người ta cho vào loại này những chất làm dày sợi tóc, giúp che lấp những chỗ nứt nẻ của vỏ bọc sợi tóc và làm cho tóc bóng mượt… Nhưng chính những chất này làm tóc mau dơ bẩn, tróc ra thành gàu. Như vậy chính chúng sinh gàu mà nhà phân phối lại lấy đó làm quảng cáo: “shampoo chuyên trị gàu!”.

- Gội chua (acid rinses): đưa tóc trở lại pH acid tự nhiên, giảm sưng phồng nơi sợi tóc và làm cho vỏ tóc trở nên mượt mà. Gội đầu bằng nước acid (sau khi gội shampoo đã sạch) còn thay đổi điện tích trên tóc nên tóc ít bị rời rạc và còn lấy đi ghét khoáng do shampoo gây nên. Gội acid là cách cổ điển nay vẫn còn hữu dụng như dùng acid acetic của giấm hoặc acid citric của nước cốt chanh tươi.

- Gội điều hòa (conditioning rinses) để tạo lại lớp bã nhờn đã bị shampoo lấy đi. Những sản phẩm loại này trên thị trường thường có clorur stearalkonium nhằm chống lại hậu quả do điện tích của detergent có ion âm. Nước gội này cũng có thể chứa chất kiềm, làm sợi tóc sưng phồng để chất điều hòa thấm vào bên trong sợi tóc, thêm dầu hay chất béo, chất làm dày, chất bảo quản, làm ẩm và chất tạo mùi, màu. Các loại shampoo này gội xong làm tóc óng mượt nhưng chính chúng là shampoo mau làm dơ tóc, sinh gàu nhiều nhất!

Dầu gội điều hòa nhẹ nhất như Tame, trong đó có clorur stearakonium và chất làm mềm nhẹ. Một loại sữa Sil kience extra body kết hợp clorur stearalkonium và protein động vật thủy giải. Loại mạnh nhất như Flex extra body có thêm chất dính như balan hay sáp mềm như cồn cetil, cồn cetearil, PEG 100, stearat và polisorbat 60, chỉ làm tóc mau dơ, nên phải gội mỗi ngày - và thế là tốn tiền cho mái tóc hơn cái bao tử.

Nếu tóc bạn bình thường mạnh khỏe, không nhờn không khô, ít rời rạc thì có thể gội shampoo rồi gội điều hòa lại bằng nước chanh (để trung hòa tính kiềm của shampoo) xong gội lại bằng nước sạch. Tóc đã bị thương tổn bởi thời tiết, hóa chất... có thể nhờ đến chất điều hòa mạnh để lấp các khe nứt của sợi tóc và tạo nên lớp nhờn che chở. (Không có chất điều hòa thì sau khi gội shampoo, xả nước sạch, gội lại với nước chanh rồi chờ khô chải tóc với ít dầu phộng hay vaselin).

Bạn có thể điều hòa quá độ tóc của bạn không? Dùng quá nhiều chất điều hòa không gây nguy hại cho tóc nhưng có thể làm cho tóc dính lại, mau dơ, nhiều gàu nên phải gội hoài như nêu trên. Có một chất điều hòa không dính vào sợi tóc lành. Vì vậy một số sản phẩm ấy được quảng cáo rằng “chỉ cho sợi tóc cần nó thôi”…

Keo xịt tóc (hair spray) và keo dựng tóc (setting lotion)

Tất cả các chất xịt tóc và dựng tóc đều có một công dụng. Chúng bao phủ tóc bằng màng mỏng không khô làm cho tóc dính lại với nhau theo ý muốn. Có những loại làm cho tóc quánh dính lại như hai sợi dây nhám dính nhau, vì thế làm cho tóc đang mượt mà mất vẻ bóng bẩy. Một loại nước chải tóc đơn giản nhất, thiên nhiên và được thử thách với thời gian là bia, sữa, rượu sâm banh, nước chanh. Mỗi thứ chứa protein, bột đường có tác dụng tạo hồ dính. Loại hồ này tuy dễ vỡ nhưng làm cho tóc dày hơn và dễ giữ hơn. Những quảng cáo về thuốc chải tóc (như lotion, gel, keo xịt) đều dựa trên cơ sở chất dẻo tổng hợp như vinil pirolidon tan trong cồn, nước, và khi bốc hơi để lại màng dính. Ngày xưa thuốc xịt tóc làm từ cánh kiến (shellac). Ngày nay loại xịt tóc aerosol thường làm từ chất dẻo polivinil pirolidon. Những chất này tan trong nước nên khi trời ẩm mái tóc sẽ bị biến dạng. Chất xịt tóc không có nhược điểm trên là acrilat và mêtacrilat tan trong cồn. Vì tất cả các cồn và hydrocarbon (chất dẻo) làm nên chất xịt tóc đều dễ cháy nên bạn phải coi chừng (tóc bị bắt lửa). Nhưng kỹ nghệ mỹ phẩm không ngừng ở đấy, họ cho thêm chất làm chậm bắt lửa như clorur mêtylen (tuy thế vẫn có vài trường hợp sau khi dựng tóc với loại “keo xịt” này mà đến gần lửa ngọn - như cúi xuống thổi đèn cầy sinh nhật chẳng hạn - cả đầu tóc vẫn bắt lửa và gây phỏng nặng). Chất dựng tóc rẻ tiền nhất là nước lạnh. Mỗi ngày bạn dựng tóc bằng nước, một thời gian tóc sẽ dựng theo ý muốn vì nước làm đứt các nối hydrogen khiến tóc dựng theo ý muốn. Dĩ nhiên nó không bền khi trời ẩm.

Cách săn sóc tóc thường xuyên ở nhà và chất làm thẳng tóc (hair straightener).

Mỗi sợi tóc gồm những sợi nhỏ phức tạp hình thành bởi những chuỗi sợi song song gồm những phân tử protein (đã hóa sừng). Cắt ngang một sợi tóc ta có thiết diện tròn hoặc bầu dục ép dẹp. Sợi tóc càng dẹp càng dễ bị quăn tự nhiên. Dạng quăn tự nhiên ít hay nhiều là do các nối hydrogen và nối disulfur. Các nối này giữ các bó sợi protein tóc. Bất cứ cố gắng nào nhằm làm cong hay làm thẳng tóc đều phải phá vỡ các nối này theo cách hóa học để ép sợi tóc thành dạng mong muốn rồi tạo lại các nối ấy.

Nối hydrogen dễ bị phá vỡ, chỉ thấm nước ướt là xong. Vì thế tóc quăn bị ướt trông thẳng ra. (Muốn cho mái tóc cúp vô hay cong ra, sau khi làm ướt tóc hoặc sau khi gội, nối hydrogen bị đứt khiến cho tóc có thể bị uốn theo ý muốn, ta cuộn tóc vào đồ cuộn và làm khô - sấy, quạt, các nối hydrogen đã được tái lập và giữ tóc cong theo ý muốn đó. Muốn tóc quăn nhiều thì cuộn vào trục nhỏ, muốn làm thẳng tóc thì cuộn vào trục lớn. Dù sao thì biện pháp này chỉ làm cong hay thẳng tạm thời và phải tránh ướt. Khi khí trời ẩm ướt thì cách này cũng không sử dụng được vì các nối hydrogen bị đứt khi ẩm ướt làm tóc trở lại dạng cũ).

Đối với nối disulfur thì khó hơn, phải dùng tioglycolat để xâm nhập sợi tóc phá vỡ nối ấy, rồi uốn cong hay sắp thẳng, rồi dùng dưỡng thủy (peroxid hydrogen) để tái lập nối ấy thì dạng tóc sẽ giữ được lâu (đó là nguyên tắc uốn tóc ở tiệm). Lưu ý nếu để tioglycolat trên tóc lâu quá sẽ làm sợi tóc rụng luôn! Đây cũng là nguyên tắc làm rụng lông theo ý muốn (peroxid hydrogen tác dụng nhiều lần quá có thể làm cho tóc chuyển màu đỏ nâu, vì thế uốn tóc nhiều lần quá thì tóc hóa nâu).

DS. PHAN ĐỨC BÌNH