Độc đáo biên chung, biên khánh

Trong nhã nhạc, bộ biên khánh là 12 chiếc khánh làm bằng đá, bộ biên chung cũng có 12 chiếc chuông đồng, tất cả treo trên một giá đỡ bằng gỗ quý sơn son thếp vàng, chia thành hai hàng trên và dưới, mỗi hàng có 6 ô để treo mỗi chiếc chuông đồng hay khánh đá. Chiếc giá đỡ này có thể di chuyển đến nơi trình diễn rất dễ dàng, do bên trên cấu hình như cái đòn gánh chạm nổi hình đầu rồng, hai người gánh đi bằng vai.

Theo các nhà nghiên cứu, bộ khánh (đàn đá) đa số có từ 5 - 15 thanh đá. Đàn đá là bộ nhạc cụ gõ cổ sơ nhất của loài người, làm bằng những thanh đá lớn nhỏ, dài ngắn, dày mỏng khác nhau. Thanh dày, lớn, dài có âm vực trầm và những thanh ngược lại, có âm vực trong trẻo. Ở nước ta, người xưa sử dụng loại đá núi ở miền Nam Trung bộ và Đông Nam bộ để làm đàn đá. Người Pháp phát hiện ra đàn đá tại Đăk Lăk lần đầu tiên vào năm 1949, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Con người Paris (Pháp). Đến năm 1956, người Mỹ cũng tìm thấy một bộ đàn đá tại Lâm Đồng, hiện trưng bày tại Bảo tàng New York (Mỹ). Sau đó, tính đến đầu năm 1990, đã tìm thấy hơn 200 thanh đàn đá rải rác ở Tây Nguyên và Nam Trung bộ.

Các nhà nghiên cứu cho biết loại đá dùng làm đàn đá đều trên 3.000 năm tuổi. Bộ khánh - đàn đá, vừa có âm vực cao, thánh thót xa xăm, vừa có âm vực trầm, ngân vang như tiếng dội của vách đá. Người xưa quan niệm âm thanh của đàn đá là một phương tiện nối liền con người với trời đất, với thần linh, nối dài quá khứ với hiện tại... Qua các cuộc thám sát khảo cổ học, chỉ phát hiện thấy đàn đá ở Trung Hoa, Ấn Độ, Hàn Quốc, Việt Nam và một số vùng châu Phi.

Về bộ biên chung (nhạc chuông), trong hệ thống nhạc cụ thuộc nhã nhạc triều Nguyễn, hiện nay chỉ còn lưu giữ được 8 chiếc chuông đồng tại Bảo tàng Cổ vật cung đình Huế. Bộ biên chung này nguyên là loại nhạc cụ thuộc dàn huyền nhạc (nhạc treo) trong hệ thống đại nhạc (nhạc lễ), thường đưa ra sử dụng trong những buổi tế lễ trọng đại như: lễ Đại triều ở điện Thái Hòa, lễ Tế Nam Giao, lễ Tế Xã Tắc...

Trưng bày tại Bảo tàng Cổ vật cung đình Huế, 8 chiếc chuông quý hiếm trong bộ biên chung còn giữ được đều làm bằng chất liệu đồng. Quả chuông được đúc rỗng, độ dày mỏng giữa các chuông khác nhau. Trên thân chuông đúc 5 đường gờ nổi song song tượng trưng cho ngũ hành, và đúc nổi 9 nút nhỏ ở mỗi đường gờ để làm điểm gõ chuông. Các nút nhỏ này chính là điểm ký hiệu về “cường độ” và “trường độ” của quả chuông lúc trình tấu. Trên mỗi quả chuông đều có móc treo lên giá, chạm trổ rất tinh vi...

Vào năm 2002 - 2003, trong khi thực hiện bộ hồ sơ nhã nhạc để trình UNESCO công nhận là Kiệt tác phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại, cả hai nghệ nhân nhã nhạc cuối cùng còn sống là cụ Trần Kích và Lữ Hữu Thi đều cho biết không nắm được các quy thức, kỹ năng trình tấu hai loại nhạc cụ độc đáo này! Đến năm 2004, Bảo tàng Cổ vật cung đình Huế đã phục chế một bộ biên chung gồm 12 chiếc để trưng bày tại Trai Cung, nhưng cũng chỉ là phục chế về mặt hình thức của nhạc cụ. Đến thời điểm này, không còn tìm thấy tài liệu nào ghi lại cách sử dụng hai loại nhạc cụ độc đáo này.

Về chất lượng âm thanh của bộ biên chung thì ngay trong lúc triển khai dự án Bảo tồn nhã nhạc - âm nhạc cung đình VN giai đoạn 2005 - 2009, hồ sơ khoa học về bộ biên chung đã được sự giúp đỡ từ phía các chuyên gia âm nhạc dân tộc Hàn Quốc (một nước cũng có các bộ biên chung trong hệ thống nhã nhạc). Song các chuyên gia Hàn Quốc khi đến Bảo tàng Cổ vật cung đình Huế để nghiên cứu các thang âm trực tiếp trên cả 8 chiếc biên chung cổ, nhưng kết quả vẫn không khả quan vì 8 chiếc chuông này do tác động của thời gian nên âm thanh không còn chuẩn như thời nguyên thủy.

Thật đáng tiếc là đến nay, vẫn chưa tìm được tài liệu hướng dẫn và cũng không còn ai biết cách trình tấu hai bộ biên chung và biên khánh!