Bài 2: Khi sáng chế bước ra đời sống: Câu chuyện từ Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM
Thúc đẩy hoạt động sở hữu trí tuệ và thương mại hóa kết quả nghiên cứu, Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM đang trở thành điểm sáng trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo của cả nước. Nhiều sáng chế, giải pháp hữu ích ra đời không chỉ dừng lại trong phòng thí nghiệm mà đã dần bước ra thị trường, đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời hiện thực hóa các mục tiêu của Nghị quyết 57.
Ngày 22/12/2024, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 57 với mục tiêu đưa Việt Nam bứt phá về khoa học, công nghệ và chuyển đổi số quốc gia. Trong đó, lĩnh vực sở hữu trí tuệ được xác định là một trong những trụ cột quan trọng, góp phần biến tri thức khoa học thành giá trị kinh tế. Theo mục tiêu đề ra, đến năm 2030, số đơn đăng ký sáng chế và văn bằng bảo hộ sáng chế tăng trung bình 16-18%/năm, đồng thời tỷ lệ khai thác thương mại đạt 8-10%.
Để đạt được mục tiêu này, các trường đại học được xem là “mắt xích” trọng yếu. Trong số đó, Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM là một trong những đơn vị tiên phong với nhiều mô hình, kinh nghiệm và giải pháp hiệu quả trong việc thúc đẩy hoạt động sở hữu trí tuệ, đưa kết quả nghiên cứu trở thành sản phẩm có giá trị ứng dụng cao.
Phóng viên Tạp chí Khoa học phổ thông đã có cuộc trao đổi với GS.TS Mai Thanh Phong - Hiệu trưởng Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM - xung quanh vấn đề này.
Phóng viên: Thưa ông, các trường đại học có vai trò như thế nào trong việc thúc đẩy hoạt động sở hữu trí tuệ tại TP.HCM, đặc biệt là việc đạt được các mục tiêu của Nghị quyết 57?
GS.TS Mai Thanh Phong: Hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D) thường được thực hiện trong các trường đại học, viện nghiên cứu và các doanh nghiệp có tiềm lực. Tại Việt Nam nói chung và TP.HCM nói riêng, hoạt động R&D trong khối doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, vẫn còn hạn chế. Các tập đoàn lớn đa phần sử dụng công nghệ nước ngoài hoặc đặt trung tâm R&D tại nước ngoài.
Có thể thấy, ở Việt Nam hiện nay, các trường đại học đang giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động nghiên cứu và phát triển. Vì vậy, việc tạo ra tài sản trí tuệ và xác lập quyền sở hữu đối với sản phẩm đầu ra trong hoạt động R&D của các trường đại học là hết sức quan trọng, đặc biệt đối với những trường có thế mạnh về kỹ thuật và công nghệ.
Trong những năm qua, Trường Đại học Bách khoa - ĐHQG TP.HCM đã đạt được những thành tựu nổi bật nào trong lĩnh vực sáng chế và thương mại hóa, thưa ông?
Đối với các trường đại học trong nước nói chung và Trường Đại học Bách khoa nói riêng, kết quả nghiên cứu khoa học chủ yếu vẫn thể hiện qua các bài báo khoa học; trong khi công bố dưới dạng bằng sáng chế, giải pháp hữu ích còn khá hạn chế. Tuy nhiên, những năm gần đây, nhận thức của các nhà nghiên cứu đã có chuyển biến tích cực, họ bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến việc xác lập quyền sở hữu trí tuệ.
Theo thống kê của nhà trường, giai đoạn 2014-2019, trung bình mỗi năm trường có khoảng 7 sáng chế, giải pháp hữu ích, quyền tác giả và kiểu dáng công nghiệp được đăng ký; giai đoạn 2019-2024, con số này tăng lên 18 mỗi năm. Đáng chú ý, trong đó có những bằng sáng chế được đăng ký tại Mỹ, có giá trị và uy tín cao. Mặc dù kết quả này chưa tương xứng với tiềm năng của nhà trường, song sự gia tăng về số lượng và chất lượng sáng chế trong những năm gần đây là tín hiệu đáng mừng, phản ánh sự chuyển biến tích cực về nhận thức và năng lực nghiên cứu.
Hoạt động thương mại hóa kết quả nghiên cứu và dịch vụ khoa học - công nghệ của nhà trường trong thời gian qua cũng có nhiều khởi sắc, tuy nhiên việc khai thác sáng chế vẫn còn khiêm tốn.
Nguyên nhân một phần do số lượng sáng chế có giá trị thương mại chưa nhiều; mặt khác, các quy định liên quan đến việc thương mại hóa tài sản trí tuệ hình thành từ nguồn ngân sách nhà nước vẫn còn nhiều bất cập. Điều này vô hình trung làm giảm động lực cho các nhà nghiên cứu, khiến họ có xu hướng tập trung vào công bố bài báo khoa học hơn là đăng ký sáng chế.
Theo tôi, việc tháo gỡ “nút thắt” cơ chế và tăng đầu tư cho nghiên cứu ứng dụng là yếu tố then chốt giúp các nhà nghiên cứu và trường viện mạnh dạn hơn trong việc hướng tới xác lập quyền sở hữu trí tuệ, đưa tài sản trí tuệ ra thị trường, đóng góp thiết thực cho phát triển kinh tế - xã hội.
Nhà trường đã có chính sách gì nhằm khuyến khích giảng viên, sinh viên tham gia vào hoạt động sở hữu trí tuệ, thưa ông?
Chúng tôi nhận thức rằng, để có những tài sản trí tuệ được bảo hộ và có khả năng thương mại hóa, điều cốt lõi là phải nâng cao chất lượng nghiên cứu. Do đó, Trường Đại học Bách khoa có nhiều chính sách khuyến khích, hỗ trợ các nhóm nghiên cứu trong việc tạo ra và phát triển các sản phẩm khoa học - công nghệ.
Nhà trường có chính sách thưởng cho các công bố khoa học xuất sắc, sáng chế, giải pháp hữu ích và hoạt động chuyển giao công nghệ. Bên cạnh đó, các nhóm nghiên cứu mạnh, có năng lực và định hướng tốt sẽ được ưu tiên đầu tư tăng cường cơ sở vật chất, được tiếp cận các đề tài, dự án lớn và hỗ trợ về nguồn nhân lực nghiên cứu.
Đặc biệt, với các tiến sĩ trẻ, dù chưa có nhiều kinh nghiệm nhưng có tiềm năng và định hướng rõ ràng, nhà trường sẽ hỗ trợ phát triển nhóm nghiên cứu riêng thông qua việc cung cấp không gian, thiết bị, nhân lực và đặt hàng đề tài “mồi” để khởi động.
Song song với việc thúc đẩy nghiên cứu, Trường Đại học Bách khoa còn đưa tinh thần khởi nghiệp đổi mới sáng tạo vào chương trình đào tạo. Khoảng 5 năm nay, trường đã phối hợp với TP.HCM xây dựng và giảng dạy bộ giáo trình khởi nghiệp - đổi mới sáng tạo dựa trên nền tảng của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT, Hoa Kỳ). Ban đầu là môn học tự chọn, nhưng đang dần được phổ cập cho toàn bộ sinh viên.
Cùng với đó, trường tổ chức nhiều sân chơi sáng tạo cho sinh viên, tiêu biểu là cuộc thi Bach khoa Innovation được khởi xướng từ năm 2018. Đây là nơi các ý tưởng khởi nghiệp, mô hình kinh doanh mới hoặc kết quả nghiên cứu ứng dụng được tuyển chọn để tiếp tục phát triển. Mỗi năm, cuộc thi thu hút hàng trăm đội nhóm tham dự, không chỉ đến từ sinh viên Bách khoa mà còn có cựu sinh viên, học sinh THPT và các đội quốc tế.
Những dự án xuất sắc sẽ được ươm tạo tại Trung tâm Khởi nghiệp và Đổi mới sáng tạo của nhà trường. Qua đó, Trường Đại học Bách khoa không chỉ ươm mầm cho văn hóa sáng tạo và tinh thần sở hữu trí tuệ trong sinh viên, mà còn góp phần lan tỏa tinh thần ấy đến thế hệ trẻ TP.HCM nói chung.
Mô hình “ba nhà” đã góp phần tăng tỷ lệ thương mại hóa như thế nào, thưa ông?
Mô hình hợp tác “ba nhà” (Nhà trường - Doanh nghiệp - Nhà nước) ở Việt Nam dù đã có nhiều nỗ lực triển khai nhưng vẫn tồn tại những điểm nghẽn lớn. Vai trò kiến tạo của Nhà nước trong việc tạo hành lang pháp lý thông thoáng, thuận lợi vẫn chưa được thể hiện rõ nét. Phần lớn doanh nghiệp chưa thực sự quan tâm đến hoạt động R&D, trong khi hàm lượng khoa học - công nghệ trong sản xuất, kinh doanh còn hạn chế. Về phía các trường, viện, hoạt động nghiên cứu vẫn thiên về hàn lâm, chưa gắn kết chặt với thực tiễn sản xuất, thiếu các nghiên cứu ứng dụng nhằm giải quyết bài toán cụ thể của doanh nghiệp.
Có thể thấy, vai trò của “ba nhà” vẫn chưa đồng bộ và chưa phát huy hiệu quả như kỳ vọng. Dù vậy, với vị thế là trường đại học kỹ thuật - công nghệ hàng đầu khu vực phía Nam, Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM luôn nỗ lực phát huy các chính sách hỗ trợ của Nhà nước, đồng thời tăng cường hợp tác với doanh nghiệp để thúc đẩy nghiên cứu - phát triển và đưa kết quả vào ứng dụng thực tiễn.
Ngay từ năm 1993, nhà trường đã thành lập Trung tâm Nghiên cứu và Chuyển giao Công nghệ đầu tiên. Đến nay, Trường Đại học Bách khoa có 7 trung tâm nghiên cứu - chuyển giao công nghệ và 2 công ty khoa học - công nghệ, hoạt động chuyên môn trải rộng trên hầu hết các lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ thế mạnh của trường. Các trung tâm và công ty này đóng vai trò như “cửa ngõ” kết nối giữa nhà trường và doanh nghiệp, thông qua các hoạt động nghiên cứu – phát triển, tư vấn và chuyển giao công nghệ.
Nhờ đổi mới mô hình hoạt động từ cơ chế bao cấp sang tự chủ, từ trung tâm sang doanh nghiệp khoa học - công nghệ, doanh thu từ các hoạt động dịch vụ và chuyển giao công nghệ của nhà trường tăng mạnh: từ mức 70-80 tỷ đồng/năm (cách đây 5 năm) lên khoảng 150 tỷ đồng/năm hiện nay, có thời điểm đạt gần 200 tỷ đồng. Dù con số này chưa tương xứng với tiềm năng của trường, song đó là kết quả đáng khích lệ, phản ánh nỗ lực bền bỉ của tập thể cán bộ, giảng viên Trường Đại học Bách khoa trong suốt thời gian qua.
Theo ông, cần có những chính sách hỗ trợ nào từ phía Nhà nước và TP.HCM để thúc đẩy hoạt động thương mại hóa sáng chế tại các trường đại học, viện nghiên cứu?
Sau Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết 193 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù nhằm tạo đột phá trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Hai nghị quyết này đã nhận diện rõ những hạn chế, bất cập hiện nay, đồng thời đề ra các giải pháp thiết thực để thúc đẩy hoạt động khoa học - công nghệ nói chung và thương mại hóa kết quả nghiên cứu nói riêng.
Tôi cho rằng những chủ trương và cơ chế thí điểm này là rất đúng đắn và kịp thời. Tuy nhiên, để hiện thực hóa các nghị quyết, cần sớm ban hành hướng dẫn cụ thể, điều chỉnh và hoàn thiện hệ thống chính sách thực thi. Hiện nay, dù Nghị quyết 193 đã được thông qua, nhưng việc triển khai trên thực tế vẫn lúng túng do thiếu văn bản quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện.
TP.HCM là trung tâm kinh tế, đào tạo và khoa học - công nghệ hàng đầu cả nước, đồng thời là động lực phát triển vùng và quốc gia. Thành phố có hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mạnh mẽ, tập trung nhiều trường đại học, viện nghiên cứu uy tín cùng đội ngũ doanh nghiệp, tập đoàn lớn trong nhiều lĩnh vực. Với tiềm lực đó, TP.HCM hoàn toàn có đủ điều kiện để tiên phong trở thành trung tâm đổi mới sáng tạo tầm khu vực, góp phần thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu từ các trường, viện.
Bên cạnh những chính sách chung của cả nước, theo tôi, TP.HCM cần xây dựng thêm các cơ chế đặc thù mang tính “cộng thêm”. Chẳng hạn, tăng ưu đãi cho doanh nghiệp ứng dụng hoặc đầu tư vào công nghệ, ưu tiên vốn cho nghiên cứu ứng dụng và triển khai, đồng thời tạo hành lang pháp lý thuận lợi để các doanh nghiệp có thể đặt trung tâm R&D ngay trong khuôn viên trường đại học.
Mục tiêu của Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP.HCM về sở hữu trí tuệ và thương mại hóa sáng chế đến năm 2030 là gì, thưa ông?
Nhà trường đã xây dựng Chiến lược phát triển đến năm 2030, tầm nhìn 2045, trong đó có điều chỉnh quan trọng sau khi Nghị quyết 57 được ban hành, nhằm phù hợp với định hướng của Đảng và Nhà nước trong giai đoạn mới, đặc biệt chú trọng sở hữu trí tuệ và thương mại hóa kết quả nghiên cứu.
Theo đó, mục tiêu đến năm 2030, nhà trường thiết lập nền tảng cho việc trở thành trung tâm đào tạo quốc tế, xây dựng cơ sở cho các cụm công nghệ chiến lược, hình thành các trung tâm nghiên cứu xuất sắc, trung tâm khởi nghiệp - đổi mới sáng tạo - chuyển giao công nghệ, cùng các nhóm nghiên cứu mạnh thuộc nhóm đầu ở châu Á.
Cụ thể, nhà trường phấn đấu: Trung bình 50 sáng chế/năm thuộc các lĩnh vực công nghệ chiến lược được cấp bằng; Hình thành ít nhất 5 công nghệ lõi có tiềm năng thương mại hóa; Ươm tạo thành công khoảng 10 startup; Vận hành hiệu quả ít nhất 2 doanh nghiệp spin-off; Doanh thu từ hoạt động nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ đạt tối thiểu 25% tổng doanh thu của trường.
Xin cảm ơn GS.TS Mai Thanh Phong!
