Y tế cộng đồng TP.HCM và hành trình 50 năm nâng cao chất lượng con người

Trong suốt 50 năm hình thành và phát triển của Ngành y tế Thành phố, nâng cao năng lực phòng chống dịch bệnh, củng cố y tế cơ sở và phát triển y tế cộng đồng luôn được xem là những nhiệm vụ trọng tâm cần ưu tiên tập trung nguồn lực để triển khai thực hiện. Đây được xem là nền tảng để bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe Nhân dân; đồng thời, khi triển khai hiệu quả sẽ giúp Ngành y tế Thành phố có thêm nguồn lực và thời gian để triển khai các kỹ thuật chuyên sâu, hướng đến mục tiêu trở thành Trung tâm chăm sóc sức khỏe của khu vực ASEAN.

Ngay sau ngày giải phóng, trước những khó khăn do chiến tranh để lại, Ngành y tế đã triển khai nhiều giải pháp đột phá, sáng tạo nhằm nâng cao sức khỏe người dân, góp phần cùng cả nước vượt qua giai đoạn tái thiết đất nước vừa thống nhất trong bối cảnh thiết bị y tế, vật tư và nguồn dự trữ thuốc men, nguyên liệu cạn dần.

Với phương châm y tế phải “gần dân, thuận lợi cho dân”, “Phòng bệnh là chính, điều trị là quan trọng”, Ngành y tế đã thành lập trạm vệ sinh phòng dịch Thành phố và các đội vệ sinh phòng dịch ở quận huyện cùng các trạm y tế phường, xã. Đây là lực lượng nòng cốt giúp triển khai phong trào ‘‘5 dứt điểm’’[1] và xây dựng ‘‘3 công trình vệ sinh’’[2], sau đó là 10 điểm trong chương trình săn sóc sức khỏe ban đầu[3] tại các trạm y tế, góp phần làm giảm và khống chế được các dịch bệnh như sốt rét, dịch tả, dịch hạch, thương hàn, sốt xuất huyết…; giảm tỷ lệ suy dinh dưỡng, giảm tỷ lệ mù lòa, tăng sử dụng các bài thuốc y học cổ truyền góp phần khắc phục tình trạng khan hiếm thuốc men sau giải phóng.

Chương trình Tiêm chủng mở rộng (TCMR) quốc gia được Bộ Y tế triển khai thí điểm từ năm 1981 và triển khai toàn quốc từ năm 1986, đã góp phần kiểm soát dịch bệnh truyền nhiễm tại Thành phố. TP.HCM cùng cả nước đã thanh toán bệnh bại liệt từ năm 2000 và loại trừ uốn ván sơ sinh từ năm 2005; các bệnh truyền nhiễm có thể dự phòng bằng vắc xin như ho gà, bạch hầu, uốn ván, sởi đều giảm đáng kể. Đến nay, sau gần 40 năm thực hiện, tỉ lệ tiêm chủng đầy đủ cho trẻ dưới 1 tuổi tại Thành phố luôn đạt trên 95%, giữ vững được thành quả thanh toán bại liệt và loại trừ uốn ván sơ sinh. Bên cạnh đó, nhiều dịch bệnh nguy hiểm khác cũng đã được loại trừ như sốt rét từ năm 2020 và bệnh phong từ năm 2023.

Là địa phương chịu gánh nặng bệnh HIV/AIDS lớn nhất trong cả nước, trong 35 năm tính từ trường hợp nhiễm HIV đầu tiên của Việt Nam được phát hiện tại Thành phố Hồ Chí Minh vào năm 1990, Thành phố đã triển khai toàn diện, hiệu quả các giải pháp về xã hội và về chuyên môn kỹ thuật y tế trong hoạt động phòng, chống HIV/AIDS. Nhờ sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, sự hỗ trợ cả về kỹ thuật và kinh phí của các tổ chức quốc tế, tình hình dịch HIV/AIDS trên địa bàn Thành phố từng bước được kiểm soát, số người nhiễm HIV mới, số trường hợp chuyển sang AIDS và tử vong liên quan đến HIV/AIDS hàng năm liên tục giảm.

Thành phố đặt mục tiêu đến năm 2025 sẽ hoàn thành “Mục tiêu 95” gồm có 95% số người nhiễm HIV biết được tình trạng nhiễm HIV của mình (hiện đạt 93.5%); 95% số người đã chẩn đoán nhiễm HIV được điều trị ARV (hiện đạt 92.8%); 95% số người được điều trị ARV kiểm soát được tải lượng vi rút ở mức thấp để sống khỏe mạnh và làm giảm nguy cơ lây truyền HIV cho người khác (hiện đạt 98%) và hướng tới mục tiêu chấm dứt đại dịch AIDS vào năm 2030. Những thành tựu kể trên không thể không nhắc đến sự đóng góp thầm lặng của những nhân viên y tế Thành phố đang công tác tại Bệnh viện Nhân Ái, tỉnh Bình Phước (nơi điều trị cho những bệnh nhân HIV/AIDS giai đoạn cuối) và Khu điều trị phong Bến Sắn, tỉnh Bình Dương (nay là Bệnh viện Bến Sắn) cùng sự hỗ trợ nhiệt tình của chính quyền địa phương các tỉnh bạn. Ngành y tế TP.HCM luôn ghi nhớ và trân trọng những tình cảm quý báu đó.

Từ bài học kinh nghiệm phòng chống dịch bệnh trong hàng chục năm qua và đặc biệt từ đại dịch COVID-19, Ngành y tế đã tham mưu Ủy ban nhân dân Thành phố ban hành Đề án “Củng cố tổ chức, bộ máy và nâng cao năng lực Trung tâm kiểm soát bệnh tật Thành phố”, trong đó củng cố hệ thống giám sát dịch bệnh triển khai rộng khắp thành phố, kết nối từ các cơ sở khám chữa bệnh đến tận các trạm y tế phường xã nhằm nâng cao khả năng chủ động giám sát, dự báo, phát hiện sớm và kiểm soát dịch, không để rơi vào thế “bị động” trong công tác phòng chống dịch. Đặc biệt là đẩy mạnh hợp tác quốc tế để nâng cao năng lực giám sát và cảnh báo dịch bệnh, như hợp tác với Tổ chức OUCRU (Đơn vị nghiên cứu lâm sàng Đại học Oxford - Anh Quốc), với CDC Hoa Kỳ trong việc hỗ trợ, chuyển giao kỹ thuật cho Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Thành phố (HCDC) trong thời gian qua. Đáp ứng nhanh chóng hiệu quả của Thành phố đối với dịch sởi trong năm 2024 là một minh chứng rõ nét cho thành công của hoạt động này.

Ngay khi phát hiện những ca bệnh sởi đầu tiên sau hơn 3 năm không phát hiện tại TP.HCM, kết quả khảo sát miễn dịch cộng đồng trên địa bàn Thành phố (với sự hỗ trợ kỹ thuật của OUCRU) cho thấy chỉ có 86% trẻ em từ 9 tháng đến dưới 5 tuổi có miễn dịch với bệnh sởi, thấp hơn nhiều so với ngưỡng cần thiết là 95%, kết hợp với kết quả đánh giá nguy cơ bùng phát dịch sởi bằng bộ công cụ của Tổ chức Y tế thế giới, Sở Y tế đã sớm nhận định dịch sởi sẽ bùng phát tại Thành phố. Từ đó, Sở Y tế đã mạnh dạn tham mưu Ủy ban nhân dân Thành phố công bố dịch sởi và ban hành kế hoạch phòng chống bệnh sởi. Điều này đã giúp Thành phố chủ động kiểm soát và ngăn chặn kịp sự lan rộng của dịch. Đến thời điểm hiện tại số ca mắc đang giảm ở các nhóm tuổi, thành phố hướng tới kết thúc dịch sởi trong năm 2025.

Bên cạnh những “dấu ấn” trong công tác phòng, chống dịch, những năm qua, Thành phố và Ngành y tế đã nỗ lực củng cố hệ thống y tế cơ sở, phát triển y tế cộng đồng và triển khai các chương trình sức khỏe góp phần bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân.

Nhiều hoạt động giúp củng cố và nâng cao chất lượng y tế cơ sở được triển khai như: Đầu tư cơ sở hạ tầng cho các trạm y tế để đảm bảo chuyển đổi hoạt động theo nguyên lý y học gia đình; Tăng cường nguồn nhân lực cho y tế cơ sở thông qua Nghị quyết số 01/2022/NQ-HĐND ngày 07 tháng 4 năm 2022 của Hội đồng nhân dân Thành phố[4] và hình thành mạng lưới cộng tác viên sức khỏe cộng đồng thông qua Đề án “Chính sách đặc thù phát triển mạng lưới cộng tác viên sức khỏe cộng đồng” đã được Ủy ban nhân dân Thành phố phê duyệt; Tăng cường hỗ trợ chuyên môn cho các trạm y tế thông qua kết nối hội chẩn từ xa (hệ thống telemedicine) với các bệnh viện tuyến trên, triển khai X-Quang kỹ thuật số có tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) tại trạm y tế xã đảo Thạnh An, huyện Cần Giờ; Đấu thầu thuốc từ riêng lẻ sang đấu thầu gộp cho tuyến y tế cơ sở nhằm đáp ứng đủ cơ số thuốc cho trạm y tế; Triển khai gói can thiệp thiết yếu về bệnh không lây nhiễm trong chăm sóc sức khỏe ban đầu (gọi tắt là chương trình WHO-PEN) với sự hỗ trợ kỹ thuật từ Tổ chức Y tế Thế giới…

Nhiều chương trình sức khỏe đã được triển khai hiệu quả nhằm chăm sóc sức khỏe cho người dân một cách toàn diện từ khi còn trong bụng mẹ đến lúc tuổi già như chương trình chăm sóc sức khỏe bà mẹ - trẻ em, sức khỏe sinh sản, chương trình sức khỏe học đường, chương trình khám sức khỏe cho người cao tuổi, chương trình thí điểm chăm sóc sức khỏe răng miệng học sinh…

Các hoạt động can thiệp nâng cao chất lượng dân số giai đoạn đầu đời được triển khai thực hiện rất hiệu quả từ năm 2008 thông qua hoạt động tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn và sàng lọc trước sinh - sàng lọc sơ sinh (với tỉ lệ sàng lọc trước sinh, sơ sinh hàng năm trên 80%), giúp cho trẻ sinh ra phát triển bình thường hoặc tránh được những hậu quả nặng nề do dị tật bẩm sinh gây ra, giảm thiểu số người tàn tật, thiểu năng trí tuệ trong cộng đồng, góp phần nâng cao chất lượng dân số.

Các hoạt động chăm sóc sức khỏe người cao tuổi được chú trọng và tăng cường. Từ năm 2024, chương trình khám sức khỏe cho người cao tuổi được triển khai thống nhất trên toàn Thành phố (Kế hoạch số 2762/KH-UBND) nhằm phát hiện sớm, kiểm soát tốt các bệnh lý mạn tính và tiết kiệm chi phí điều trị. Nhờ đó, bước đầu Ngành y tế đã xác định mô hình bệnh tật của người cao tuổi trên địa bàn Thành phố[5] để có những biện pháp điều trị và chăm sóc kịp thời.

Đặc biệt, không chỉ chăm sóc sức khỏe thể chất, Ngành y tế còn triển khai cái chương trình, hoạt động chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người dân, nhất là sau đại dịch COVID-19, như: Tham mưu Thành phố ban hành Kế hoạch số 4295/KH-UBND ngày 06 tháng 9 năm 2023 về việc chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người dân Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ nay đến năm 2025 và những năm tiếp theo; Triển khai thêm hoạt động “Cấp cứu trầm cảm” do Trung tâm Cấp cứu 115 và Bệnh viện Tâm thần Thành phố Hồ Chí Minh đảm trách; Triển khai tầm soát phát hiện sớm các vấn đề sức khỏe tâm thần cho các nhóm đối tượng khác nhau…

Đồng thời, ngày 24/6/2021, Ủy ban Nhân dân TP.HCM đã ban hành Quyết định số 2297/QĐ-UBND về phê duyệt Đề án “Phát triển y tế cộng đồng thực hiện bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe người dân giai đoạn 2021-2030”. Đề án là bước ngoặt quan trọng nhằm đánh giá lại toàn bộ các hoạt động chăm sóc sức khỏe nhân dân trong thời gian qua cũng như đề ra các giải pháp mới, toàn diện hơn.

50 năm qua, Ngành y tế tự hào đã góp phần hiệu quả trong việc nâng cao chất lượng dân số, giúp nâng cao sức khỏe, tầm vóc, tuổi thọ và chất lượng cuộc sống của người dân TP.HCM: Tỷ suất chết trẻ em dưới 1 tuổi (IMR), tỷ suất chết trẻ em dưới 5 tuổi (U5MR) và tỷ số chết mẹ đều giảm mạnh[6]. Tình trạng suy dinh dưỡng, tử vong bà mẹ, trẻ em luôn duy trì ở mức thấp nhất cả nước[7]. Tầm vóc, thể lực người dân Thành phố ngày càng được cải thiện: Chiều cao trung bình của dân số (khảo sát ở học sinh 17 tuổi) đã được cải thiện đáng kể ở cả hai giới, tương ứng 168,2 cm (năm 2014) lên 169,2 cm (năm 2019) ở nam và 155,9 cm (năm 2014) lên 157,0 cm (năm 2019) ở nữ. Tuổi thọ trung bình của người dân Thành phố tăng từ 66 tuổi năm 1979 lên 76,6 tuổi năm 2024[8], cao hơn tuổi thọ trung bình của cả nước là 74,7 tuổi[9].

Bên cạnh những thành quả đáng tự hào đạt được, Ngành y tế Thành phố vẫn còn phải giải quyết nhiều thách thức mới như: Gánh nặng bệnh tật kép với sự gia tăng tỷ trọng các bệnh không lây nhiễm trong khi các dịch bệnh truyền nhiễm mới nổi vẫn tiếp tục xuất hiện; sự gia tăng của các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe như tình trạng già hóa dân số, biến đổi khí hậu, đô thị hóa, công nghiệp hóa, toàn cầu hóa, hành vi lối sống bất lợi cho sức khỏe…

Trong năm 2025, Ngành y tế tiếp tục tham mưu Ủy ban nhân dân Thành phố ban hành Đề án chăm sóc sức khỏe toàn diện cho người dân thành phố và một số giải pháp góp phần làm tăng tổng tỷ suất sinh giai đoạn 2025-2030 nhằm đảm bảo mọi người dân trên địa bàn TP.HCM được tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe toàn diện, liên tục và chất lượng, sống trong môi trường an toàn, phát triển toàn diện về thể chất và tinh thần. Qua đó, góp phần nâng cao sức khỏe của phụ nữ mang thai, bào thai, trẻ sơ sinh, trẻ em, người lao động và người cao tuổi, đồng thời làm tăng tổng tỷ suất sinh và cải thiện chất lượng cuộc sống cộng đồng, ổn định quy mô dân số, nâng cao chất lượng dân số và nguồn nhân lực cho sự phát triển của Thành phố trong tương lai.

Với quyết tâm vào cuộc của cả hệ thống chính trị; sự quan tâm, chỉ đạo sâu sát của Trung ương Đảng, Bộ Chính trị, Quốc hội, Chính phủ, Thành ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân TP.HCM với những nghị quyết, chính sách đặc thù, với sự hỗ trợ hiệu quả của các tổ chức quốc tế thông qua các chương trình hợp tác quốc tế về y tế, ngành y tế TP đã và đang triển khai nhiều giải pháp tổng thể nhằm bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe người dân, không chỉ góp phần cải thiện sức khỏe thế hệ hiện tại mà còn đặt nền tảng vững chắc cho sự phát triển của các thế hệ tương lai, góp phần thực hiện thắng lợi nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố. Thành phố Hồ Chí Minh đang từng bước khẳng định vai trò tiên phong trong việc xây dựng một cộng đồng khỏe mạnh, phát triển toàn diện và bền vững.