Bảo tồn di sản nhạc từ nguồn tư liệu gốc: Bước tiến mới trong lưu trữ và nghiên cứu âm nhạc Việt Nam

Ngày 10/12 tại Hà Nội, đại diện gia đình các gia đình đã bàn giao cho Trung tâm Lưu trữ quốc gia III. TS. Lê Y Linh, con gái cố nhạc sĩ Hoàng Vân nhấn mạnh rằng việc bàn giao lần này thể hiện cam kết dài hạn của gia đình trong việc bảo tồn và lan tỏa di sản âm nhạc: “Đây không chỉ là hoạt động lưu trữ tư liệu, mà còn góp phần nâng cao nhận thức xã hội về giá trị của di sản âm nhạc Việt Nam, từ đó đưa âm nhạc nước nhà đến gần hơn với công chúng quốc tế”.

Giá trị của những bản thảo gốc: Tư liệu không thể thay thế

Trong số tài liệu được tiếp nhận, nổi bật nhất là bản thảo viết tay 82 trang Nói chuyện về sáng tác ca khúc (1964) – một văn bản được xem như giáo trình sáng tác ca khúc sớm của nền âm nhạc Việt Nam. Tài liệu này được nhạc sĩ Trương Ngọc Xuyên lưu giữ suốt hơn nửa thế kỷ và chỉ mới hoàn trả cho gia đình trong thời gian gần đây. Việc một bản thảo quan trọng như vậy được tìm lại đã mở rộng đáng kể nguồn tư liệu cho việc phục dựng lịch sử âm nhạc giai đoạn 1954–1975.

Bên cạnh đó, bản nhạc Quảng Bình quê ta ơi! phiên bản song ngữ Việt - Hoa, ký âm theo phong cách Trung Quốc thập niên 1960, là minh chứng cho sự giao thoa âm nhạc Việt - Trung trong bối cảnh lịch sử đặc thù. Khoảng 20 tập nhạc và ấn phẩm xuất bản từ những năm 1959 -1990 cũng được bàn giao, góp phần phác họa toàn diện đời sống sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Vân, người mà bộ sưu tập tư liệu đã được UNESCO ghi danh “Di sản Tư liệu Thế giới”.

TS. Trần Việt Hoa, Giám đốc Trung tâm Lưu trữ quốc gia III khẳng định đợt tiếp nhận này “có giá trị đặc biệt”, giúp giới nghiên cứu có thêm khả năng tiếp cận trực tiếp với những nguồn tư liệu nguyên bản, từ đó mở rộng biên độ phân tích đối với đời sống khí nhạc và thanh nhạc Việt Nam trong thế kỷ XX.

Bà nhấn mạnh: “Bảo tồn di sản không dừng lại ở việc được ghi danh, mà đòi hỏi quá trình liên tục sưu tầm, hệ thống hóa và lan tỏa giá trị. Những tài liệu mới tiếp nhận cho thấy bộ sưu tập về nhạc sĩ Hoàng Vân vẫn tiếp tục phát triển, sống động và có tính mở rộng”.

Di sản Hoàng Long - Hoàng Lân: Kho tư liệu hơn 700 ca khúc viết cho thiếu nhi

Cùng với tư liệu của nhạc sĩ Hoàng Vân, Trung tâm còn tiếp nhận nhiều tài liệu quý liên quan tới hai nhạc sĩ song sinh Hoàng Long - Hoàng Lân, những người đã định hình diện mạo âm nhạc thiếu nhi Việt Nam từ cuối thập niên 1950.

Sinh năm 1942 tại Hà Nội, hai ông bắt đầu sáng tác từ năm 15 tuổi và để lại hơn 700 ca khúc mang phong cách trong sáng, dễ nhớ, tạo dấu ấn sâu đậm trong đời sống giáo dục - văn hóa nhiều thế hệ. Các sáng tác nổi bật có thể kể đến: Em đi thăm miền Nam (1959), Cô giáo vùng cao (1960), Đi học về (1961), Bác Hồ -Người cho em tất cả (1975), Từ rừng xanh cháu về thăm lăng Bác (1978)… Năm 2012, cả hai đồng tác giả được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật.

Tài liệu tiếp nhận gồm bản thảo sáng tác, sách âm nhạc, báo chí, ảnh và đĩa… với niên đại trải dài từ 1957 đến 2022. Đợt 1 (đã chỉnh lý) gồm 22 đơn vị bảo quản, trong khi đợt 2 đang được xử lý để bổ sung hoàn chỉnh. Hệ thống tư liệu này phản ánh sâu sắc con đường nghệ thuật của bộ đôi nhạc sĩ, từ môi trường sáng tác, quá trình giáo dục âm nhạc cho đến những đóng góp cho văn hóa thiếu nhi Việt Nam.

Do có mối quan hệ đặc biệt giữa sáng tác và giáo dục âm nhạc, tư liệu về hai nhạc sĩ không chỉ phục vụ nghiên cứu âm nhạc mà còn hữu ích cho lĩnh vực sư phạm, lịch sử văn hóa, tâm lý học trẻ em và khoa học giáo dục nói chung.

Lưu trữ âm nhạc phát triển khoa học xã hội và nhân văn

Việc tiếp nhận tư liệu gốc của các nhạc sĩ lớn không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn lịch sử âm nhạc mà còn tạo ra nguồn dữ liệu quý cho các ngành khoa học xã hội – nhân văn. Bản thảo âm nhạc giúp các nhà nghiên cứu xác định được bối cảnh sáng tác, phương pháp tư duy, sự biến đổi phong cách, cũng như mối quan hệ giữa âm nhạc và đời sống xã hội tại từng giai đoạn.

Ở cấp độ lưu trữ, Trung tâm Lưu trữ quốc gia III đang đóng vai trò ngày càng rõ nét trong việc xây dựng “bản đồ di sản âm nhạc Việt Nam”, bao gồm tư liệu khí nhạc, thanh nhạc, âm nhạc thiếu nhi và cả các hoạt động giáo dục - biểu diễn. Nguồn tư liệu gốc giúp định vị giá trị tác phẩm trên bình diện khoa học, đồng thời hỗ trợ các chương trình phục dựng, biểu diễn, biên soạn giáo trình, xuất bản và nghiên cứu liên ngành.

TS. Trần Việt Hoa cho biết Trung tâm mong muốn tiếp tục nhận thêm các tư liệu từ nghệ sĩ và gia đình nghệ sĩ để mở rộng phông tài liệu âm nhạc, hướng tới mục tiêu xây dựng hệ thống tư liệu quốc gia đủ lớn, đủ sâu, và đủ độ tin cậy để phục vụ cộng đồng học thuật cũng như công chúng.

Hướng đến bảo tồn chủ động và lan tỏa trên nền tảng số

Gia đình nhạc sĩ Hoàng Vân cho biết sẽ tiếp tục phối hợp với các cơ quan chuyên môn, duy trì trang web đa ngữ, triển khai dự án thu thanh, biểu diễn, xuất bản và tham gia hội thảo khoa học. Việc đưa di sản lên nền tảng số được xác định là hướng đi chủ đạo, nhằm đưa âm nhạc đến gần hơn với thế hệ trẻ và tạo khả năng tiếp cận rộng rãi hơn trong xã hội.

Trong bối cảnh khoa học dữ liệu và công nghệ số phát triển mạnh, bảo tồn di sản âm nhạc đang chuyển từ mô hình lưu trữ vật lý sang mô hình lưu trữ – chia sẻ đa nền tảng. Các bản thảo, băng ghi âm, ấn phẩm được số hóa không chỉ để bảo quản lâu dài mà còn giúp giới nghiên cứu có cơ hội truy cập nhanh hơn, thuận tiện hơn, mở ra hướng tiếp cận tài liệu theo chuẩn quốc tế.

Sự kiện tiếp nhận tư liệu lần này cho thấy công tác bảo tồn di sản âm nhạc Việt Nam đang bước sang giai đoạn mới: chủ động, khoa học và liên tục được mở rộng. Từ những bản thảo quý hiếm của nhạc sĩ Hoàng Vân đến kho tư liệu đồ sộ của hai nhạc sĩ Hoàng Long - Hoàng Lân, các nguồn tư liệu gốc không chỉ góp phần gìn giữ ký ức văn hóa dân tộc mà còn cung cấp nền tảng quan trọng cho nghiên cứu, giáo dục và quảng bá âm nhạc Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế.