Chăm sóc người cao tuổi ở Việt Nam: Cần chiến lược sớm và bền vững

Tại Hội nghị quán triệt Nghị quyết Trung ương ngày 16/9/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh, cần sớm triển khai giải pháp “chống cô đơn” cho người cao tuổi, trong đó mô hình trung tâm dưỡng lão ban ngày là hướng đi đúng nhưng còn chậm tiến độ. Tổng Bí thư đề nghị khuyến khích cả tư nhân tham gia, tổ chức đưa đón, tạo không gian giao lưu, văn hóa – thể thao, giúp các cụ kéo dài tuổi thọ và nâng cao chất lượng sống.

Xung quanh vấn đề này, Tạp chí Khoa học phổ thông đã có cuộc trò chuyện với GS.TS Huỳnh Văn Sơn – Phó Chủ tịch Hội Tâm lý học Việt Nam – Hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, người nhiều năm nghiên cứu lĩnh vực tâm lý người cao tuổi, giáo dục kỹ năng sống và phát triển các mô hình hỗ trợ cộng đồng.

Ông đánh giá thế nào về thực trạng chăm sóc người cao tuổi tại Việt Nam hiện nay?

GS.TS Huỳnh Văn Sơn: Tính đến năm 2024, Việt Nam có khoảng 13 triệu người trên 60 tuổi, chiếm 12,8% dân số. Hiện nay, việc chăm sóc người cao tuổi chủ yếu dựa vào mô hình gia đình truyền thống, nơi con cháu chăm sóc ông bà, cha mẹ. Đây là nét đẹp văn hóa Á Đông, gắn kết các thế hệ.

Tuy nhiên, mô hình này đang gặp nhiều thách thức: đô thị hóa, di cư lao động, gia đình hạt nhân phổ biến, sự thay đổi trong quan hệ giữa các thế hệ. Ở thành phố, nhiều người cao tuổi sống một mình hoặc chỉ có một người chăm sóc. Ở nông thôn, người già thường ở lại quê, thiếu sự hỗ trợ về y tế và tinh thần.

Các trung tâm dưỡng lão, nhà chăm sóc hay cơ sở công tác xã hội còn rất hạn chế, chưa đáp ứng đủ nhu cầu. Đặc biệt, dịch vụ chăm sóc tinh thần, hỗ trợ tâm lý – vốn cực kỳ quan trọng – lại chưa được chú trọng.

Theo ông, mô hình chăm sóc nào phù hợp với Việt Nam hiện nay và trong tương lai gần?

Việt Nam bước vào già hóa dân số từ năm 2011 và dự kiến đến năm 2036 sẽ là “xã hội già”. Với đặc thù văn hóa, chúng ta không thể bỏ mô hình gia đình, nhưng cần bổ sung các mô hình khác để thích ứng.

Có thể nói đến ba hướng chính:

• Chăm sóc tại nhà: Vẫn là nền tảng, nhưng cần sự hỗ trợ của y tế cơ sở, điều dưỡng tại nhà, tư vấn tâm lý và tập huấn cho người chăm sóc.
• Chăm sóc cộng đồng: Xây dựng câu lạc bộ, trung tâm sinh hoạt, mô hình “người già giúp người già”, chăm sóc bán trú. Nhật Bản và Hàn Quốc đã thành công với mô hình này nhờ chi phí vừa phải và gắn kết xã hội.
• Mô hình bán công – xã hội hóa: Khuyến khích doanh nghiệp, tổ chức phi lợi nhuận tham gia, tạo ra hệ thống dịch vụ đa dạng, phù hợp với nhiều mức thu nhập.

Điều quan trọng là phải linh hoạt theo từng vùng miền, dựa trên thói quen văn hóa và điều kiện kinh tế – xã hội.

Những rào cản lớn nhất trong chăm sóc người cao tuổi hiện nay là gì?

Tuổi thọ trung bình của người Việt là 73,7 tuổi, nhưng thời gian sống khỏe chỉ khoảng 64 năm. Tức trung bình mỗi người có 8–10 năm cuối đời phải sống chung với bệnh tật. Khoảng 27% người cao tuổi sống một mình hoặc chỉ cùng người già khác.

Những rào cản chính có thể chia thành bốn nhóm:

• Văn hóa: Người Việt còn tâm lý ngại đưa cha mẹ vào viện dưỡng lão, sợ bị xem là “bất hiếu”. Trong khi bản thân người già cũng không muốn rời xa gia đình.
• Nhận thức: Nhiều người nghĩ chỉ khi già yếu, bệnh nặng mới cần dịch vụ chăm sóc chuyên nghiệp, trong khi chăm sóc sớm mới giúp kéo dài tuổi thọ khỏe mạnh.
• Tài chính: Phần lớn người cao tuổi không có lương hưu ổn định. Dịch vụ chăm sóc còn đắt đỏ, bảo hiểm y tế chưa bao phủ đầy đủ các dịch vụ dài hạn.
• Chính sách – nhân lực: Thiếu bác sĩ lão khoa, điều dưỡng viên, chuyên gia tâm lý cho người già. Cơ sở chăm sóc tập trung còn rất ít so với nhu cầu.

Ông đánh giá thế nào về các chính sách hiện hành của Nhà nước trong hỗ trợ người cao tuổi?

Nhà nước đã có những bước đi tích cực: Luật Người cao tuổi năm 2009, Tháng hành động vì người cao tuổi hằng năm, nhiều câu lạc bộ, nhóm sinh hoạt cộng đồng được hình thành. Đây là những điểm sáng.

Tuy nhiên, chính sách vẫn thiếu đồng bộ và bền vững. Việc triển khai phụ thuộc nhiều vào ngân sách địa phương, chưa có cơ chế giám sát và đánh giá chặt chẽ. Bảo hiểm y tế chưa bao phủ dịch vụ chăm sóc dài hạn, tâm lý trị liệu, phục hồi chức năng.

So với Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc – những quốc gia đã có chiến lược bảo hiểm chăm sóc dài hạn từ rất sớm – Việt Nam vẫn còn chậm. Hiện cả nước chỉ có khoảng 100 cơ sở chăm sóc tập trung, quá ít so với nhu cầu thực tế.

Trong 5–10 năm tới, Việt Nam cần làm gì để thích ứng với xã hội già?

Dự báo đến năm 2050, tỷ lệ người cao tuổi ở Việt Nam có thể đạt 25–28%, tương đương 27–30 triệu người. Để thích ứng, tôi cho rằng có bốn nhóm giải pháp cần ưu tiên:

1. Chiến lược quốc gia về già hóa dân số: Bao gồm chính sách y tế, giáo dục, dịch vụ xã hội, nhà ở và cả cơ hội lao động cho người cao tuổi.
2. Phát triển nguồn nhân lực chuyên biệt: Đào tạo bác sĩ lão khoa, điều dưỡng viên dài hạn, chuyên gia tâm lý người cao tuổi.
3. Truyền thông và giáo dục cộng đồng: Thay đổi nhận thức, giảm định kiến với viện dưỡng lão, khuyến khích tư duy “sống khỏe, sống chủ động khi già”.
4. Mô hình chăm sóc cộng đồng: Thí điểm, đánh giá và nhân rộng phù hợp từng vùng miền.
5. Cải cách bảo hiểm y tế: Bao phủ thêm các dịch vụ chăm sóc dài hạn, phục hồi chức năng, tư vấn tâm lý, điều dưỡng tại nhà.

Ông muốn nhắn gửi điều gì khi bàn về chiến lược chăm sóc người cao tuổi tại Việt Nam?

Người cao tuổi là một “tài nguyên xã hội”, không chỉ là đối tượng cần hỗ trợ. Họ có tri thức, kinh nghiệm và có thể tiếp tục đóng góp cho cộng đồng nếu được tạo điều kiện.

Chúng ta đã chậm so với xu hướng già hóa, nhưng chưa muộn nếu có chiến lược dài hạn ngay từ bây giờ. Một xã hội văn minh là xã hội biết chăm sóc thế hệ đi trước, đồng thời chuẩn bị cho chính tương lai của thế hệ trẻ hôm nay.

“

Việt Nam cần sớm xây dựng chiến lược chăm sóc người cao tuổi theo hướng tích hợp: gia đình – cộng đồng – nhà nước – tư nhân, trong đó mô hình dưỡng lão bán trú có thể trở thành điểm tựa an sinh bền vững"

GS.TS Huỳnh Văn Sơn

Công Chương (thực hiện)