Khoa học

Nhận diện và giải mã để sở hữu trí tuệ TP.HCM tăng tốc

Võ Liên (Thực hiện) • 15/09/2025 - 11:49

Ngày 22/12/2024, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 57 với mục tiêu đưa Việt Nam bứt phá về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Riêng trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, đến năm 2030, số đơn đăng ký sáng chế và văn bằng bảo hộ sáng chế phải tăng trung bình 16 - 18%/năm; tỷ lệ khai thác thương mại đạt 8 - 10%.

Đây là thách thức lớn, đòi hỏi sự vào cuộc mạnh mẽ từ Nhà nước, viện/trường và doanh nghiệp. Phóng viên Tạp chí Khoa học phổ thông đã có cuộc trao đổi với GS.TS Nguyễn Văn Phước - Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật TP.HCM - xoay quanh vai trò và giải pháp của Thành phố trong việc hiện thực hóa mục tiêu này.

hinh-1-gsts-nguyen-van-phuoc-chu-tich-lien-hiep-cac-hoi-khoa-hoc-va-ky-thuat-tphcm.jpg — GS.TS Nguyễn Văn Phước - Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật TP.HCM.

Tiềm năng đột phá sau hợp nhất: "Tam giác vàng" về đổi mới sáng tạo

Thưa GS, với vai trò là Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật TP.HCM, ông đánh giá thế nào về tiềm năng của TP.HCM trong việc thực hiện mục tiêu tăng trưởng đơn đăng ký sáng chế theo tinh thần Nghị quyết 57?

GS.TS Nguyễn Văn Phước: Đây là vấn đề cốt lõi trong chiến lược phát triển của Thành phố. Để nhìn toàn diện, chúng ta cần thẳng thắn nhìn vào thực trạng, đồng thời nhận diện tiềm năng đột phá trong giai đoạn tới.

Về đăng ký sáng chế, có thể thấy rõ sự năng động của giới khoa học và nhà sáng chế. Chỉ trong 6 tháng đầu năm 2024, TP.HCM đã có 154 đơn đăng ký sáng chế, vượt xa con số 133 đơn của cả năm 2023. Điều này cho thấy tiềm lực sáng tạo rất lớn.

Tuy nhiên, "điểm nghẽn" lớn nhất hiện nay nằm ở khâu thương mại hóa, tức biến sáng chế trên giấy thành sản phẩm, dịch vụ mang lại giá trị kinh tế. Tỷ lệ thương mại hóa tại TP.HCM mới đạt khoảng 5% - con số còn khiêm tốn so với tiềm năng. Dù đã có điểm sáng như doanh thu từ dịch vụ khoa học công nghệ của ĐHQG TP.HCM đạt hàng trăm tỷ đồng mỗi năm, song khoảng cách từ phòng thí nghiệm đến thị trường vẫn còn dài.

Sau sáp nhập, tiềm năng đột phá trong đổi mới sáng tạo của TP.HCM sẽ được nhìn nhận như thế nào?

Bức tranh sẽ hoàn toàn khác khi TP.HCM phát triển trong thế "tam giác vàng" cùng Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu. Đây không chỉ là mở rộng địa lý, mà là cộng hưởng để hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo hoàn chỉnh.

TP.HCM sẽ tiếp tục là hạt nhân R&D với các viện/trường, Khu Công nghệ cao (SHTP) - nơi đã có kinh nghiệm thương mại hóa gần 20 kết quả nghiên cứu. Bình Dương, nằm trong tốp 10 cả nước về chỉ số đổi mới sáng tạo, với các khu công nghiệp Việt Nam - Singapore (VSIP) thế hệ mới, sẽ đóng vai trò "thủ phủ công nghiệp" - nơi ứng dụng và sản xuất hàng loạt. Trong khi đó, Bà Rịa - Vũng Tàu, với "đầu kéo" là tổ hợp hóa dầu Long Sơn hơn 5 tỷ USD, sẽ trở thành trung tâm sáng chế chuyên sâu về vật liệu mới, hóa chất và năng lượng.

Sự kết hợp này tạo ra chuỗi giá trị liền mạch: từ ý tưởng, nghiên cứu tại TP.HCM, đến sản xuất ở Bình Dương và cung ứng nguyên liệu chuyên sâu từ Bà Rịa - Vũng Tàu.

GS có thể chia sẻ cụ thể hơn về kỳ vọng đối với đơn đăng ký sáng chế của TP.HCM?

Thành phố đặt mục tiêu rất rõ ràng, đồng bộ với tinh thần Nghị quyết 57. Thứ nhất, về số lượng, phấn đấu tăng 16-18% đơn đăng ký sáng chế mỗi năm trong 5 năm tới. Thứ hai, về chất lượng, quyết tâm nâng tỷ lệ thương mại hóa lên mức 8-10% vào năm 2030, tức gấp 1,6 - 2 lần so với hiện tại.

Tóm lại, TP.HCM đang đứng trước cơ hội lịch sử. Nếu tháo gỡ được "điểm nghẽn" thương mại hóa và tận dụng sức mạnh cộng hưởng từ "tam giác vàng", Thành phố không chỉ tạo ra nhiều sáng chế mà còn biến chúng thành động lực tăng trưởng thực sự, xứng đáng là trung tâm khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo hàng đầu cả nước và khu vực.

TP.HCM xây dựng nền tảng kết nối cùng đòn bẩy tài chính

Theo ông, công tác đào tạo và thu hút nhân lực trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ cần được chú trọng như thế nào?

Đây là yếu tố then chốt, bởi con người quyết định sự thành công. TP.HCM muốn đi đầu trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ thì phải có chiến lược tổng thể, từ thu hút, đào tạo, sử dụng đến giữ chân nhân tài.

hinh-2-cac-nha-khoa-hoc-lam-viec-tai-trung-tam-nghien-cuu-trien-khai-khu-cong-nghe-cao-tphcm.jpeg — Các nhà khoa học làm việc tại Trung tâm nghiên cứu triển khai Khu công nghệ cao TP.HCM (SHTP Labs).

Trước hết, Thành phố cần chính sách thu hút nhân tài toàn cầu thông qua chương trình IP Fellows, mời chuyên gia quốc tế và Việt kiều về làm việc tại Khu Công nghệ cao hay ĐHQG TP.HCM, với đãi ngộ cạnh tranh, thậm chí thưởng nóng theo giá trị thương vụ chuyển giao công nghệ. Ngoài ra, có thể bổ nhiệm những vị trí "giáo sư thực hành" vừa làm ở viện/trường vừa tham gia doanh nghiệp, đi kèm ưu đãi thuế và hỗ trợ pháp lý đặc thù.

Thứ hai, về đào tạo tại chỗ, TP.HCM nên tính đến việc thành lập Học viện Sở hữu trí tuệ ngay tại Khu Công nghệ cao, liên kết quốc tế để đào tạo những vai trò thị trường đang thiếu như Quản lý tài sản trí tuệ (IP Manager), Môi giới công nghệ (Technology Broker), Cố vấn sáng chế (Patent Counsel). Cần áp dụng mô hình "học đi đôi với làm", gắn đào tạo với thực tập tại doanh nghiệp, đồng thời triển khai chương trình đào tạo giảng viên nguồn để các trường/viện tự chủ lâu dài.

Thứ ba, nhân lực được đào tạo phải được sử dụng hiệu quả. Thành phố có thể xây dựng mô hình IP One-Stop tại Khu Công nghệ cao - một đội ngũ chuyên trách cung cấp dịch vụ trọn gói cho nhà sáng chế và doanh nghiệp. Lộ trình nghề nghiệp cũng cần chuẩn hóa, chế độ đãi ngộ gắn chặt với kết quả như số đơn quốc tế được nộp hay doanh thu từ chuyển giao công nghệ.

Thứ tư, để giữ và động viên nhân tài, chính sách phải thật sự đột phá: tác giả sáng chế được chia sẻ lợi nhuận ròng xứng đáng, có quyền sở hữu cổ phần trong công ty spin- off. Thành phố cần ưu đãi thuế cho doanh thu từ khai thác sáng chế và cấp học bổng toàn phần ở nước ngoài kèm cam kết phục vụ TP.HCM.

Cuối cùng, không thể thiếu hạ tầng hỗ trợ đồng bộ: nâng cấp Techmart 2.0 thành nền tảng số giao dịch công nghệ, mở quyền truy cập cơ sở dữ liệu sáng chế quốc tế, đồng thời lập Quỹ Đồng đầu tư cho giai đoạn thử nghiệm và thương mại hóa.

Tóm lại, Thành phố không chỉ đào tạo người giỏi, mà còn phải thu hút, sử dụng và giữ chân được nhân tài, đồng thời trao cho họ công cụ và động lực để biến sáng chế thành giá trị thực tiễn cho nền kinh tế.

hinh-3-tphcm-to-chuc-nhieu-trien-lam-san-giao-dich-cong-nghe.jpeg — Thời gian qua, TP.HCM tổ chức nhiều triển lãm, sàn giao dịch về các sản phẩm công nghệ.

Làm thế nào để TP.HCM kết nối hiệu quả giữa giới nghiên cứu, nhà sáng chế và doanh nghiệp nhằm thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, đạt mục tiêu 8-10% như Nghị quyết đề ra?

Trước hết, Thành phố cần một cơ chế kết nối chính thức giữa viện trường - nhà sáng chế - doanh nghiệp. Có thể xây dựng trung tâm chuyển giao và thương mại hóa công nghệ, nâng cấp Sàn Giao dịch Công nghệ thành nền tảng số chuyên về sáng chế, kết hợp tổ chức Techmart thường niên để gắn kết trực tiếp cung - cầu.

Song song, cần có quỹ PoC & Scale-up để hỗ trợ thử nghiệm và mở rộng, cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch cho nhà khoa học, cũng như ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư vào sáng chế. Và đặc biệt, không thể thiếu đội ngũ môi giới công nghệ và cố vấn IP chuyên nghiệp làm cầu nối.

Nói ngắn gọn, TP.HCM cần đồng thời xây dựng nền tảng kết nối, cung cấp đòn bẩy tài chính - lợi ích rõ ràng và phát triển nhân lực trung gian chuyên nghiệp. Khi ba mảnh ghép này vận hành trơn tru, thương mại hóa kết quả nghiên cứu mới có thể trở thành "dòng chảy tự nhiên".

Xin cảm ơn ông!

Doanh nghiệp chưa coi sáng chế là tài sản chiến lược

Thiếu vốn sau bằng sáng chế: Các quỹ hiện có quy mô nhỏ, thủ tục phức tạp, giải ngân chậm; chưa có cơ chế đồng đầu tư cùng doanh nghiệp để thương mại hóa đến cùng.

Ưu đãi thuế chưa đủ hấp dẫn: Chưa có chính sách giảm thuế đặc thù cho doanh thu từ khai thác sáng chế; chi phí đăng ký, duy trì sáng chế chưa được tính ưu đãi thuế; bằng sáng chế khó dùng làm tài sản thế chấp vì thiếu khung pháp lý rõ ràng.

Pháp lý và dịch vụ sở hữu trí tuệ còn yếu: Thẩm định sáng chế kéo dài 3-5 năm; thiếu dịch vụ pháp lý chuyên sâu hỗ trợ SMEs trong soạn thảo, tra cứu, đàm phán quốc tế; cơ chế chia sẻ lợi ích giữa nhà khoa học - viện trường - doanh nghiệp còn thiếu minh bạch.

Thị trường sở hữu trí tuệ chưa thực chất: Nhiều doanh nghiệp, đặc biệt SMEs, chưa xem sáng chế là tài sản chiến lược; cơ chế mua sắm công chưa ưu tiên sản phẩm/dịch vụ dựa trên sáng chế nội địa, khiến nhu cầu thị trường còn hạn chế.

GS.TS Nguyễn Văn Phước Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật TP.HCM

Võ Liên (Thực hiện)