Đào tạo ngành Báo chí chuyển mình cùng chuyển đổi số
Trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn quốc, lĩnh vực báo chí – truyền thông cũng chứng kiến những biến chuyển sâu sắc về cách tiếp cận, sản xuất và truyền tải thông tin. Đặc biệt, sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang đặt ra nhiều cơ hội lẫn thách thức đối với công tác đào tạo nguồn nhân lực báo chí.
Thuận lợi, thách thức đặt ra cho đội ngũ giảng viên và sinh viên
TS Hoàng Lê Thúy Nga - Tổ trưởng Tổ Bộ môn Truyền thông, Khoa Báo chí - Truyền thông, Trường Đại học Khoa học (Đại học Huế), cho rằng khi được tích hợp đúng cách, AI có thể trở thành một trợ thủ đắc lực trong giảng dạy và học tập. Với giảng viên, AI giúp tăng tốc độ xử lý thông tin, hỗ trợ biên soạn nội dung bài giảng, thiết kế học liệu cá nhân hóa và đánh giá người học theo hướng linh hoạt, khoa học. Với sinh viên, AI hỗ trợ tìm kiếm thông tin, rèn luyện kỹ năng viết, phân tích dữ liệu và xây dựng các sản phẩm báo chí mô phỏng gần thực tiễn.
Ngoài ra, AI còn mang đến nhiều lợi ích như tự động hóa quy trình sản xuất tin tức, tối ưu hóa tốc độ xuất bản, phân tích hành vi người dùng và cá nhân hóa nội dung. Những tính năng này ngày càng phổ biến tại các tòa soạn, do đó việc sinh viên được tiếp cận và làm chủ công cụ AI ngay trong quá trình học là bước chuẩn bị cần thiết để thích ứng với môi trường nghề nghiệp.
Theo TS Triệu Thanh Lê – Trưởng khoa Báo chí & Truyền thông, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM, công nghệ thông tin, đặc biệt là AI và các nền tảng mạng xã hội, đã tạo điều kiện thuận lợi để người học dễ dàng tiếp cận kho tư liệu khổng lồ, công cụ sản xuất nội dung hiện đại và cơ hội kết nối toàn cầu. “Sinh viên hiện nay có thể tham gia vào các dự án truyền thông – báo chí quốc tế, học tập và làm việc trong các môi trường đa văn hóa ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường”, TS Lê nhận định.
Tuy nhiên, TS Triệu Thanh Lê cũng cho rằng: “Bên cạnh cơ hội, tốc độ phát triển chóng mặt của công nghệ cũng đặt ra những thách thức lớn. Chương trình đào tạo không chỉ cần liên tục cập nhật mà còn phải đảm bảo cân bằng giữa kiến thức nền tảng – đạo đức nghề nghiệp với các năng lực số và khả năng hội nhập quốc tế”.
Còn TS Hoàng Lê Thúy Nga cho rằng, cùng với những lợi ích rõ ràng, AI cũng mang đến nhiều vấn đề đáng lưu tâm. Thứ nhất, nguy cơ "xói mòn" vai trò của giảng viên nếu AI bị lạm dụng như công cụ thay thế, thay vì hỗ trợ. Lúc này, người dạy dễ rơi vào vai trò “vận hành công nghệ” hơn là người dẫn dắt, truyền cảm hứng và kiến tạo tri thức.
Thứ hai, vấn đề đạo đức học thuật đang trở nên nghiêm trọng hơn. Sinh viên có thể sử dụng AI để viết bài, trả lời trắc nghiệm hoặc sao chép ý tưởng. Giảng viên vừa phải đảm bảo chất lượng đào tạo, vừa đóng vai trò "giám sát đạo đức học thuật", gây áp lực không nhỏ về mặt nghề nghiệp và tâm lý.
Thứ ba, không phải giảng viên nào cũng có điều kiện tiếp cận hoặc thành thạo công nghệ mới. Những người lớn tuổi hoặc làm việc tại các cơ sở chưa được đầu tư về công nghệ có thể gặp khó khăn trong việc cập nhật kiến thức và phương pháp giảng dạy, dẫn đến khoảng cách số trong nội bộ đội ngũ đào tạo.
Thứ tư, nguy cơ “thuật toán hóa” giáo dục, khiến quá trình học tập thiếu đi yếu tố con người như sự tương tác, phản biện, cảm xúc – vốn là bản sắc của nghề dạy học và làm báo.
Định hướng phát triển đào tạo báo chí trong kỷ nguyên AI
Trước yêu cầu đổi mới, chương trình đào tạo ngành báo chí tại Trường ĐH KHXH&NV – ĐHQG TP.HCM đã có những điều chỉnh toàn diện, tập trung vào ba định hướng chính: tích hợp liên ngành, nâng cao năng lực thực hành số và phát triển kỹ năng nghề nghiệp đa nền tảng.
“Người học được định hướng trở thành những phóng viên, biên tập viên hoặc nhà sản xuất nội dung có thể làm chủ toàn bộ quy trình báo chí – truyền thông hiện đại. Họ không chỉ sáng tạo nội dung phù hợp mà còn có khả năng hiểu, phân tích và tận dụng các kết cấu mạng xã hội để lan tỏa sản phẩm”, TS Triệu Thanh Lê nhấn mạnh.
Theo TS Triệu Thanh Lê, sự hiện diện sâu rộng của AI đang làm thay đổi cách dạy – cách học và cả cách đánh giá trong đào tạo báo chí. Vì thế, chương trình đào tạo cử nhân ngành báo chí đã bổ sung nhiều học phần mới về môi trường số, AI và kỹ năng khai thác công cụ công nghệ: Khai thác thông tin, dữ liệu từ Internet; Ứng dụng AI vào sản xuất nội dung báo chí; Kỹ năng kiểm chứng thông tin (fact-checking); Hiểu biết và ứng xử có trách nhiệm trong môi trường số…
Không chỉ dừng lại ở khía cạnh kỹ thuật, sinh viên còn được rèn luyện tư duy phản biện, thái độ sử dụng công nghệ đúng đắn, tôn trọng quyền riêng tư và duy trì các chuẩn mực nghề nghiệp trong một môi trường số đầy cám dỗ từ “click” và “trend”.
“Nhằm phát triển tư duy đa chiều và khả năng thích ứng linh hoạt, chương trình đào tạo được tích hợp thêm các học phần liên ngành. Qua đó, sinh viên được chuẩn bị tốt hơn để làm việc trong những môi trường biến đổi liên tục, chịu ảnh hưởng của AI, dữ liệu lớn và các yếu tố toàn cầu hóa…” - TS Triệu Thanh Lê chia sẻ.
Trong khi đó, TS Hoàng Lê Thúy Nga cho rằng, để tận dụng tốt cơ hội mà AI mang lại và hạn chế những rủi ro có thể xảy ra, cần một chiến lược toàn diện trong công tác đào tạo báo chí. TS Nga đưa ra một số khuyến nghị: Tích hợp AI vào chương trình đào tạo; Đào tạo năng lực hiểu biết AI (AI Literacy); Xây dựng quy chuẩn đạo đức trong sử dụng AI; Bồi dưỡng kỹ năng số và năng lực ứng dụng AI cho giảng viên; Định hướng đúng đắn cho cả người dạy và người học về việc dùng AI…
“Giảng viên không thể bị “bỏ lại phía sau” trong kỷ nguyên số. Các trường cần tổ chức các khóa học nâng cao năng lực số, hướng dẫn tích hợp AI vào thiết kế học phần, đánh giá sinh viên và xây dựng môi trường học tập tích cực. Giảng viên cũng cần định vị lại vai trò của mình như người hướng dẫn học, người phản biện và người cố vấn đạo đức…” - TS Hoàng Lê Thúy Nga chia sẻ.
Trước sự can thiệp ngày càng sâu của AI vào sản xuất tin tức, TS Hoàng Lê Thúy Nga cho rằng, các cơ sở đào tạo báo chí cần ban hành quy tắc ứng xử đối với giảng viên và sinh viên khi dùng AI trong học tập, nghiên cứu và sáng tạo nội dung. Đồng thời, cần nhấn mạnh các giá trị cốt lõi như sự thật, khách quan, công bằng, trách nhiệm và nhân văn – những điều không thể thay thế bởi máy móc.
“AI là bước tiến công nghệ, nhưng không thể thay thế yếu tố con người. Việc sử dụng AI trong đào tạo phải hướng đến mục tiêu phát triển bền vững, công bằng và nhân văn. Các trường nên ban hành hướng dẫn cụ thể về phạm vi, trách nhiệm và giới hạn khi sử dụng AI để đảm bảo giá trị học thuật không bị mai một…” - TS Hoàng Lê Thúy Nga nhận định.
Giữ vững giá trị cốt lõi của nghề báo
Mặc dù chương trình đào tạo có nhiều thay đổi để thích ứng với bối cảnh công nghệ, TS Triệu Thanh Lê nhấn mạnh rằng: “Dù chương trình đào tạo có cập nhật thế nào thì vẫn phải giữ vững các nguyên tắc và giá trị cốt lõi của nghề báo – đó là đào tạo những người làm báo tử tế, có đạo đức và trách nhiệm xã hội”.
Theo TS Triệu Thanh Lê, trong thời đại của tin giả, của những thuật toán đề xuất nội dung và của áp lực từ lượt xem, lượt chia sẻ, người làm báo hơn bao giờ hết phải giữ vững lập trường, đạo đức nghề nghiệp và bản lĩnh chính trị. Đó chính là nền tảng mà bất kỳ biến động nào của công nghệ cũng không thể thay thế được.
“Với định hướng đổi mới, tích hợp và lấy người học làm trung tâm, ngành báo chí tại tại các cơ sở đào tạo đang từng bước thích ứng và dẫn dắt thế hệ phóng viên mới bước vào không gian báo chí đa nền tảng – hiện đại – nhưng vẫn đầy trách nhiệm” – TS Lê chia sẻ.
Dù muốn hay không, chúng ta cũng phải thừa nhận là trí tuệ nhân tạo đang định hình lại báo chí hiện đại, đồng thời đòi hỏi các cơ sở đào tạo ngành báo chí phải thay đổi để thích ứng. Trong dòng chảy công nghệ ấy, giảng viên và sinh viên cần đóng vai trò chủ động, tỉnh táo và có trách nhiệm. AI không phải là mối đe dọa, mà là công cụ – nếu được sử dụng đúng cách – sẽ góp phần nâng cao chất lượng đào tạo, tăng tính sáng tạo và chuẩn bị tốt hơn cho thế hệ nhà báo tương lai. Việc khai thác AI hiệu quả trong giáo dục cần sự đồng hành giữa nhà trường, giảng viên và sinh viên, với một mục tiêu chung phục vụ cộng đồng bằng những thông tin trung thực, khách quan và nhân văn.