Trao quyền tự chủ, chấp nhận rủi ro để thúc đẩy khoa học công nghệ Việt Nam

Theo các chuyên gia, thay vì lối tư duy quản lý chi tiết, can thiệp sâu vào quy trình nghiên cứu, dự luật lần này thể hiện một bước chuyển mình mạnh mẽ khi trao quyền tự chủ toàn diện cho các cơ sở nghiên cứu và nhà khoa học. Đồng thời chủ động chấp nhận rủi ro như một phần tất yếu của quá trình sáng tạo.

Hướng đến kết quả cuối cùng

Tại phiên trình bày trước Quốc hội, Phó Thủ tướng Lê Thành Long nhấn mạnh rằng Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013 hiện hành đã bộc lộ nhiều hạn chế, không còn đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội dựa trên nền tảng khoa học và công nghệ. Chính vì vậy, việc xây dựng một khung pháp lý mới, tạo điều kiện thuận lợi hơn cho hoạt động nghiên cứu và đổi mới sáng tạo là vô cùng cấp thiết.

Một trong những điểm cốt lõi của dự thảo luật là việc trao quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm một cách toàn diện cho các tổ chức nghiên cứu. Theo đó, các cơ sở này sẽ được tự chủ quyết định về các hoạt động chuyên môn, xây dựng bộ máy tổ chức linh hoạt, tuyển dụng và sử dụng nhân lực theo nhu cầu thực tế, cũng như chủ động trong việc phân bổ và sử dụng kinh phí theo cơ chế khoán chi. Nhà nước sẽ chuyển từ vai trò quản lý từng bước sang tập trung giám sát mục tiêu, đánh giá kết quả đầu ra và hiệu quả tổng thể của các chương trình, dự án nghiên cứu.

Sự thay đổi này được kỳ vọng sẽ giải phóng các nhà khoa học và tổ chức nghiên cứu khỏi những thủ tục hành chính rườm rà, những quy định cứng nhắc vốn đã kìm hãm sự sáng tạo và làm chậm tiến độ của nhiều công trình khoa học. Với quyền tự chủ cao hơn, các nhà nghiên cứu sẽ có thể linh hoạt điều chỉnh phương pháp tiếp cận, nhanh chóng ứng phó với những thay đổi trong quá trình nghiên cứu, từ đó nâng cao hiệu quả và tính thực tiễn của các kết quả.

Một yếu tố mang tính đột phá khác của dự thảo luật là việc chính thức hóa cơ chế chấp nhận rủi ro trong hoạt động nghiên cứu khoa học. Theo đó, tổ chức và cá nhân thực hiện nghiên cứu sẽ được miễn trừ trách nhiệm hành chính hoặc dân sự đối với những thiệt hại gây ra cho Nhà nước nếu dự án không đạt được kết quả như mong đợi, với điều kiện họ đã tuân thủ đầy đủ các quy trình quản lý, không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hoặc sử dụng sai mục đích nguồn kinh phí.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng giải thích trong lĩnh vực khoa học, rủi ro là một phần không thể tách rời của quá trình khám phá và sáng tạo. Việc dám chấp nhận rủi ro sẽ tạo động lực cho các nhà khoa học mạnh dạn theo đuổi những vấn đề phức tạp, những ý tưởng mới lạ, có tiềm năng tạo ra những đột phá lớn. Ngay cả khi một dự án không đạt được mục tiêu ban đầu, những kiến thức và kinh nghiệm thu được trong quá trình nghiên cứu vẫn có giá trị, có thể giúp định hướng cho các nghiên cứu tiếp theo hoặc tránh được những sai lầm tương tự.

Cơ chế miễn trừ trách nhiệm này không đồng nghĩa với việc buông lỏng quản lý. Hiệu quả hoạt động của các tổ chức nghiên cứu vẫn sẽ được đánh giá dựa trên tổng thể các nhiệm vụ và chương trình mà họ thực hiện. Những đơn vị có thành tích tốt sẽ được ưu tiên cấp thêm kinh phí, trong khi những đơn vị hoạt động kém hiệu quả có thể bị cắt giảm nguồn lực hoặc thậm chí phải giải thể.

Mở đường cho thương mại hóa và đãi ngộ nhân tài

Phó thủ Tướng Lê Thành Long cũng cho biết, dự thảo luật cũng tạo ra một bước tiến quan trọng trong việc thúc đẩy thương mại hóa các kết quả nghiên cứu khoa học. Thay vì quy định mặc định Nhà nước là chủ sở hữu của các kết quả nghiên cứu sử dụng ngân sách nhà nước, luật mới cho phép các tổ chức chủ trì được sở hữu và có quyền tự quyết đối với các thành quả và tài sản hình thành từ hoạt động nghiên cứu. Điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc đưa các phát minh, sáng chế vào ứng dụng thực tế, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Đặc biệt, dự luật quy định người trực tiếp thực hiện nghiên cứu sẽ được hưởng tối thiểu 30% lợi nhuận từ việc thương mại hóa các kết quả này, đồng thời được phép tham gia thành lập và điều hành các doanh nghiệp khoa học công nghệ. Đây là một cơ chế khuyến khích mạnh mẽ, tạo động lực cho các nhà khoa học không chỉ tập trung vào nghiên cứu mà còn quan tâm đến việc ứng dụng và thương mại hóa các kết quả của mình.

Để thu hút và giữ chân nhân tài trong lĩnh vực khoa học công nghệ, dự thảo luật cũng đề xuất nhiều chính sách ưu đãi về thuế thu nhập cá nhân, chính sách thưởng cho các nghiên cứu cơ bản, cũng như cơ chế chia sẻ lợi nhuận từ thương mại hóa. Bên cạnh đó, Nhà nước cũng sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn về thủ tục hành chính, giấy phép lao động và thị thực để thu hút các chuyên gia nước ngoài và người Việt Nam ở nước ngoài tham gia vào các nhiệm vụ khoa học công nghệ trọng điểm của quốc gia.

Ngoài ra, Chính phủ cũng đã đưa khái niệm "đổi mới sáng tạo" vào văn bản pháp lý và đặt nó ngang hàng với khoa học và công nghệ. Điều này thể hiện sự nhận thức sâu sắc của Nhà nước về vai trò ngày càng quan trọng của đổi mới sáng tạo trong sự phát triển của đất nước. Dự luật bổ sung các cơ chế hỗ trợ đặc biệt cho các hoạt động đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp, khuyến khích sự hình thành và phát triển của các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp, các quỹ đầu tư mạo hiểm, tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo năng động và hiệu quả.

Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy cho rằng, dù nhận được sự đồng tình và đánh giá cao từ nhiều chuyên gia và nhà khoa học, dự thảo luật vẫn còn một số vấn đề cần được thảo luận và làm rõ thêm trong quá trình thẩm tra và thông qua tại Quốc hội. Trong đó, cơ chế miễn trừ trách nhiệm cần được quy định chặt chẽ để tránh bị lợi dụng, đồng thời cần có sự phân biệt rõ ràng giữa rủi ro khách quan và các hành vi vi phạm pháp luật, đạo đức nghiên cứu.

Ngọc Duy