Tác giả bài thơ Dấu chân phía trước: Ghi lại tâm trạng của thế hệ chưa một lần gặp Bác

Nhân kỷ niệm 133 năm  ngày sinh nhật Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890-19/5/2023),  nhà thơ Hồ Thi Ca có những chia sẻ với Tạp chí Khoa học phổ thông về thi phẩm đặc biệt này.

Ghi lại tâm trạng thực của thế hệ trẻ

Thưa nhà thơ Hồ Thi Ca, bài thơ “Dấu chân phía trước” do ông sáng tác cùng sự kết hợp âm nhạc của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn đã lan tỏa, vang vọng trong cộng đồng hơn 40 năm nay. Không biết ông sáng tác bài thơ trong trường hợp nào?

- Nhà thơ Hồ Thi Ca: Bài thơ Dấu chân phía trước được tôi viết vào tháng 5 năm 1981 nhân kỷ niệm 70 năm ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh ra đi từ cảng Nhà Rồng, đến nay bài thơ đã tròn 42 tuổi. Trong bài thơ, tôi cố gắng ghi lại tâm trạng thực của mình, là người thuộc thế hệ "chưa một lần gặp Bác". Vì tôi sinh 1958 mà sự kiện “ra đi tìm đường cứu nước” của chàng thanh niên Nguyễn Tất Thành xảy ra từ năm 1911 – tức 47 năm trước khi tôi ra đời - nên tôi đã viết: “Khi tôi còn là hạt bụi/ Người đã lên tàu đi xa…”.

Việc phổ nhạc bài thơ thành ca khúc cùng tên được diễn ra như thế nào?

- Chỉ vài ngày sau khi tôi sáng tác thì bài thơ Dấu chân phía trước được đăng trên báo Văn Nghệ TP.HCM. Tôi không nhớ chính xác, nhưng cũng chỉ một khoảng thời gian ngắn sau đó thì tôi tình cờ được nghe bản hợp xướng của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn phổ nhạc bài thơ này và cũng giữ tựa đề Dấu chân phía trước làm tên bài hát. Nhạc sĩ đã chọn câu thơ "Khi tôi còn là hạt bụi/Người đã lên tàu đi xa" để mở đầu bài hát một cách ấn tượng.

Nhà thơ Hồ Thi Ca (phải) và nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn trong chuyến công tác, năm 2017.

Hình tượng ‘dấu chân’ trong bài thơ thật đặc biệt. Nó lột tả được sự dấn thân đầy gian lao của Bác Hồ. Ông có thể chia sẻ thêm về việc chọn hình tượng ‘dấu chân’ trong bài thơ này?

- Năm 1981 cũng là lúc tôi vừa tốt nghiệp Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, trong những ngày tháng chờ phân công công tác tôi đã nghĩ về năm 1911 "anh Văn Ba" đã đến Sài Gòn và dấu chân Người đã in những bước lịch sử trên Bến Nhà Rồng và Người bước lên tàu đi xa khi mới 21 tuổi.

Sau những năm dài sống trên một đất nước chiến tranh, tôi sung sướng hít thở không khí hòa bình độc lập. Nhưng những năm kế sau 1975 là những năm nhọc nhằn, đói kém của thời cấm vận, thời bao cấp, là những dòng người đổ xô đi vượt biên và vượt biển phó thác số phận cho biển cả. Rồi chiến tranh Tây Nam, chiến tranh biên giới phía Bắc dồn dập… Những năm tháng ấy thầy trò chúng tôi chiến đấu trong giảng đường cũng cam go không kém ngoài mặt trận với cơm độn khoai sắn, bo bo trường kỳ…

Trong hoàn cảnh cực kỳ khó khăn như thế, chỉ có niềm tin mới giúp con người đứng vững. Niềm tin ấy tôi tìm thấy ở người trai trẻ 21 tuổi trên Bến Nhà Rồng. Tôi không thể biết chính xác hình ảnh Người lúc đó ra sao nhưng tự nhiên tôi “vẽ” trong đầu mình một chàng trai gầy gò, gương mặt ốm và xương, từ hai hóc mắt sâu ánh lên đôi mắt sáng quắc, cương nghị. Viết về Hồ Chí Minh vô cùng khó, vì rất nhiều thơ nhạc đã viết về Người. Tôi nghĩ mình phải viết rất thật tâm trạng của mình, cũng là tâm trạng của thế hệ chưa từng một lần được gặp Bác và điều mà tôi "thấy" rõ nhất là dấu chân trăn trở của Người:

“Dấu chân của dáng đứng lâu

Nặng hai vai là Tổ quốc

Chắc Người rưng rưng nước mắt

Trái tim căm giận bừng bừng”

Bài thơ Dấu chân phía trước lần lượt hình thành một cách tự nhiên, không cố gắng tư duy, không dụng từ dụng ngôn, tôi muốn tất cả từ ngữ nói về Người đều thật giản dị, dễ hiểu ngay cả ở những câu thơ nói về sự nghiệp cách mạng vĩ đại của Người: “Bác đã làm người đi trước/ Khai rừng phá núi tay không”.

Tác phẩm văn học hay về đề tài Bác Hồ

Cảm giác của ông là tác giả bài thơ khi nghe bài hát này thì thế nào?

- Thời điểm NS Phạm Minh Tuấn phổ nhạc cho ca khúc này ông và tôi chưa hề biết nhau. So với bài thơ Dấu chân phía trước, có 2 khổ thơ được nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn sử dụng nguyên vẹn khi đưa vào tác phẩm của mình là:

“Dấu chân không nhẹ như mây

Dấu chân không êm không ấm

Dấu chân không là dấu nắng

Mười ngón trăn trở bấm sâu

Dấu chân của dáng đứng lâu

Nặng hai vai là Tổ quốc

Chắc Người rưng rưng nước mắt

Trái tim căm giận bừng bừng”

Để khách quan, tôi xin mượn lời của MC Anh Thư của Đài truyền hình TPHCM (HTV) nói về bài thơ Dấu chân phía trước trong một cuộc phỏng vấn tôi và NS Phạm Minh Tuấn gần đây: “Có thể khẳng định bài thơ đã rất thành công bởi 3 lẽ: Đây là một tác phẩm văn học hay về đề tài Bác Hồ; Xây dựng được một hình tượng nghệ thuật, một cụm từ văn học “Dấu chân phía trước”; Được phổ nhạc thành một ca khúc tuyệt vời…”.

Nhà thơ Hồ Thi Ca (trái) trong một talkshow trên truyền hình.

Mối quan hệ giữa ông và nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn trước và sau khi có bài hát “Dấu chân phía trước”?

- Thú thật, cho đến thời điểm phổ nhạc bài thơ Dấu chân phía trước, tôi và nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn chưa hề quen biết nhau. Qua hơn 40 năm nhờ sự kết nối của bài hát chúng tôi trở nên thân thiết, có nhiều chuyến đi cùng nhau để quay phim, phỏng vấn về tác phẩm chung này. Tôi rất cảm ơn anh - người nhạc sĩ đã chắp thêm đôi cánh âm nhạc cho lời thơ của tôi bay cao bay xa…

Ông có thể chia sẻ thêm một vài kỷ niệm với bài thơ, bài hát Dấu chân phía trướcvà nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn?

-Hơn 40 năm qua, mỗi dịp các ngày lễ lớn, TP tổ chức mít tinh hoặc các cuộc thi văn nghệ, tốp ca, hợp xướng… là bài thơ bài hát Dấu chân phía trước lại vang lên khắp nơi. Điều này khiến các tác giả của Dấu chân phía trước (tôi và NS Phạm Minh Tuấn) rất vui.

Trung Thu năm 2017, HTV đã đón tôi cùng NS Phạm Minh Tuấn đi Mũi Né 3 ngày đêm chỉ để quay phỏng vấn về bài thơ & bài hát Dấu chân phía trước. Được hãng phim thuê hẳn 1 căn trong khu biệt thự Mũi Né để 2 tác giả nghỉ ngơi đến tối quay cảnh NS và nhà thơ tâm sự bên ánh lửa hồng bập bùng cạnh bờ biển sáng trăng. Gần suốt đêm đó 2 tác giả bị nữ đạo diễn Nông Thanh Vân “hành” ngắm trăng trên bãi biển Mũi Né, ngồi gần đống lửa nóng đổ mồ hôi hột! Sáng hôm sau cả đoàn ra mũi Kê Gà quay cảnh bình minh, rất lãng mạn!

Hơn 40 năm, kể từ khi bài thơ và bài hát ra đời, tôi & NS Phạm Minh Tuấn vẫn thỉnh thoảng tìm nhau... Tuy nhiên lần gặp nhau mà tôi nhớ nhất vẫn là lần đúng vào sáng ngày 18/5/2018, anh Phạm Minh TuấnT đến thăm tôi tại nhà. Lần đó, do NS Phạm Minh Tuấn xem FB thấy tôi bị tai nạn té gãy tay nên anh cầm túi cam đến thăm. Cám cảnh, tôi cứ nghĩ hoài: Lẽ ra trẻ phải đến thăm già nhưng tình huống này thì ngược lại! Nghĩ mà thương người NS chân tình Phạm Minh Tuấn quá....

Nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn (phải) đến thăm nhà thơ Hồ Thi Ca , khi hay tin thi sĩ bị tai nạn gãy tay, năm 2018.

Ngoài Dấu chân phía trước, những bài thơ nào của ông được phổ nhạc mà ông ưng ý?

- Đã có hơn 50 ca khúc phổ thơ tôi, trong đó có các NS nổi tiếng như Trương Tuyết Mai, Tăng Minh Thành (đã mất), Thế Hiển, Nguyễn Ngọc Thiện, Nguyễn Văn Hiên, Trương Quang Lộc, Lê Minh, Mai Thu Sơn, Kiều Tấn, Lê Huy Tập, Hồ Hoàng… Trong số đó có ca khúc sắp ra mắt mang tên Lạy Trời do NS Lê Minh phồ từ bài thơ Hoa bướm trên vai của tôi là bài hát mà tôi gởi nhiều niềm tin và đang mong đợi nhất. Thực ra, bài thơ Hoa bướm trên vai đến nay đã có 4 NS viết thành ca khúc, đó là các NS Kiều Tấn, Phạm Thư Sinh, Thế Hiển và bây giờ là Lê Minh. Tôi yêu tất cả những ca khúc phổ thơ mình, tôi cảm ơn tất cả các NS, dù thân quen hay chưa gặp gỡ, có nhã ý phổ nhạc vào thơ tôi.

Xin cám ơn ông.

Công Chương (thực hiện)