Chuyện thú vị về Văn hóa Óc Eo

Các gò nổi ở đồng bằng châu thổ Cửu Long xếp theo 3 trục ngang, tương đương với 3 thềm biển hình thành sau mỗi đợt biển tiến. Hai thềm xưa nhất theo trục đông - tây, chạy qua Gò Hàng - Gò Tháp - Angkor Borei, và chạy qua Gò Thành tại tỉnh Tiền Giang. Thềm thứ ba hơi chếch về phía nam, chạy qua vùng Óc Eo. Hệ thống thềm biển cổ và các sông ngòi hiện nay ở đồng bằng sông Cửu Long cho thấy rõ những đường sụp hình thành nên vùng châu thổ.

Việc nghiên cứu VHOE hiện nay tập trung vào thời kỳ giữa, thời kỳ Óc Eo trong khoảng thế kỷ thứ I - VI, và cũng thường được gọi phổ quát là VHOE. Thời kỳ Văn hóa Óc Eo sớm được tìm thấy ở Gò Tháp, nơi thềm biển cao nhất, có niên đại chủ yếu trong khoảng 500 đến 800 năm trước Công nguyên. Văn hóa Óc Eo muộn có thể được kể từ thế kỷ thứ VII và thường ít được nhắc tới. Nhưng di sản của giai đoạn muộn này còn tồn tại cho đến nay, trong tục thờ Vía Bà, trong những chợ nổi, và trên các đồng bạc mặt trời lặn vốn ghi dấu vùng ảnh hưởng của VHOE.

VHOE được phát hiện lần đầu vào năm 1931 khi người Pháp lập bản đồ không ảnh cho đồng bằng sông Cửu Long. Trong hoàn cảnh hoang vu lúc bấy giờ họ đã nhận ra một hệ thống chằng chịt những kênh đào, sông đào nối vào các trung tâm cư trú cổ. Con sông từ phía nam Óc Eo kéo dài thẳng tắp 79 km lên phía bắc đến thành cổ Angkor Borei. Đối diện qua bờ sông Hậu lại có một loạt sông ngăn nối các điểm dân cư tại đó.

Điểm khai quật di tích văn hóa Óc Eo ở Ba Thê - An Giang

Vùng đất Óc Eo trong quần thể di tích quanh núi Ba Thê ngày nay được coi là trung tâm của nền VHOE, do bởi những khai quật quy mô đầu tiên trong khoảng 1938 - 1944, dẫn đầu bởi Louis Malleret, và chính Malleret là người đặt tên cho nền văn hóa này. Malleret xác nhận Óc Eo là một thương cảng dựa trên những di vật nằm lại trên cánh đồng và trên các gò nổi. Những khảo sát địa lịch sử sau đó được trình bày trong kỷ yếu Hội thảo khoa học 2009 xác nhận Óc Eo là một cảng biển, kết nối với các trung tâm dân cư nằm sâu trong nội địa bằng những con sông đào.

Nền văn minh sông nước mà còn ghi dấu đến ngày nay, nơi những chợ nổi được hình thành từ Óc Eo, lan rộng lên thượng nguồn Cửu Long, đến tận những nơi xa xôi như Thái Lan, Mã Lai do tầm ảnh hưởng của một quốc gia - đô thị được hình thành sau đó trong khoảng thế kỷ thứ III. Phù Nam là tên gọi cấu trúc hành chánh lúc bấy giờ tại Óc Eo, nhưng đến nay người ta vẫn chưa biết những thư tịch Trung Hoa ghi lại đã căn cứ vào đâu. Các nhà nghiên cứu sau này cho biết Phù Nam là một quốc gia đô thị (city state), khác với thói quen thường gọi là vương quốc (kingdom) của các sử gia Trung Hoa.

Trong khoảng năm 230, phái bộ Trung Hoa đã tiếp cận VHOE mà họ gọi là vương quốc Phù Nam từ phía nam mũi Vũng Tàu, vào vịnh Cần Giờ, rồi đi về phía tây 200 lý để đến kinh đô, tức thương cảng Óc Eo. Thủy lộ nối từ vịnh Cần Giờ đến vịnh Rạch Giá là thềm biển cuối cùng, trước khi các sông Cửu Long hoạt động mạnh, mang phù sa bồi đắp ra phía ngoài đến mũi Cà Mau.

Nằm trên một thủy lộ được chắn sóng, chắn bão và nằm giữa một vùng cung ứng sản vật rộng lớn phía nam Đông Dương, Óc Eo nhanh chóng phát triển thành một quốc gia đô thị với thương cảng Óc Eo làm nơi buôn bán chính, và cũng là nơi cung cấp hậu cần cho các tàu biển. Trong thế kỷ thứ III, các con tàu Ba Tư cũng đã theo con đường này để đi từ vịnh Thái Lan vào Biển Đông và làm chủ hải lộ nối với Trung Hoa, Nhật Bản. Người Iran để lại trên hải lộ những cộng đoàn, khoảng 500 người, một ở Mã Lai, một ở Óc Eo và một ở Ninh Thuận.

Trong bối cảnh này, VHOE phát triển thêm nền văn minh mới, văn minh hàng hải. Các con tàu 4 cột buồm đặt nghiêng của Phù Nam rất nổi tiếng lúc bấy giờ xuất hiện tại nhiều hải cảng trên tuyến đường giao thương và các thư tịch Trung Hoa ghi lại rất rõ, đặc biệt từ thế kỷ thứ V. Người ta không còn tìm thấy dấu tích của các con tàu này nữa, nhưng việc phát hành đồng bạc Phù Nam làm phương tiện thanh toán trên một vùng rộng lớn cho thấy ảnh hưởng quan trọng của VHOE lúc bấy giờ.

Các cổ vật được tìm thấy tại khu di tích

Cuộc nghiên cứu về Óc Eo bỏ dở ở đó. Nguyên nhân có thể là các nhà nghiên cứu chỉ chú tâm đến cổ vật, cũng có thể là họ chưa có ý niệm về một nền văn hóa biển và tại sao thương cảng Óc Eo nay nằm sâu trong đất liền, và cũng có thể là họ đồng hóa VHOE với các di tích đền đài ở sâu trong nội địa trên đất Campuchia mà vốn là những vương quốc chịu ảnh hưởng của nền văn hóa biển này. Sự biến mất của thương cảng Óc Eo, trên thực tế không xóa bỏ dấu vết của nền văn minh sông nước mà trái lại tiếp tục tồn tại cho đến ngày nay.

Hoàng Xuân Phương