Cần bảo vệ các loài cá quý hiếm trên dòng sông Mekong

Trước nửa đêm 13/11/2006, dân chài trên sông Tonle Sap vô tình bắt được một con cá tra khổng lồ dài 2,4 mét, cân nặng 204 kg. Con vật không răng ăn tạp các loại cỏ này trông khá khỏe mạnh, phần lưng màu xám ánh bạc, trong khi phần bụng nổi màu mỡ vàng nhạt, hiện lên nét hiền hòa phúc hậu ấn tượng như niềm tin lâu đời của dân chài sông nước Cửu Long coi đó là cá thần, là Đức Phật của dòng Mekong. Người ta gọi điện ngay cho cơ quan chức năng địa phương và đến sáng mai thì con cá được chính các ngư dân đó hộ tống về giữa Biển Hồ, sau khi con cá được lập lý lịch và những người có công bắt cá được thưởng món tiền ngang với giá trị thị trường.

Mấy năm trước, một con cá tra khổng lồ khác cũng nổi lên đúng ngày 1/5, nơi địa phận Chieng Khong phía sau một con đập ở đông bắc Thái Lan. Con cá mà người Thái gọi là Pla Buek được ghi vào Kỷ lục Guinness cá nước ngọt lớn nhất với chiều dài 2,7 mét và cân nặng 293 kg. Nhóm bảo tồn được báo và đã đến nơi nhưng con vật quá yếu đã chết trước đó. Thực ra, các con cá tra khổng lồ cỡ này không còn nhiều, chỉ còn vào khoảng trên dưới trăm con mà mỗi năm ngư dân bắt gặp khoảng 5 - 10 con, may mắn hầu hết được mang trả lại cho dòng sông. Trước nguy cơ tiệt chủng, Tổ chức bảo tồn thế giới (IUCN) đưa loài cá tra khổng lồ, tên khoa học là Pangasianodon gigas, cùng với cá heo sông Orcaella brevirostris vào Sách đỏ, nước ta thêm vào đó hai loài cá hô Catlocarpio siamensis và cá vồ cờ Pangasius sanitwongsei của sông Cửu Long.

Dòng sông Cửu Long là môi trường đặc biệt cho nhiều loài cá quý hiếm. Trong số các loài sống nhờ môi trường đặc biệt này có cá tra khổng lồ mà lúc nhỏ chúng đặc trưng bởi bộ “râu già” chính là “anten” giúp chúng đi lại sục sạo tìm mồi giữa vũng bùn đen đáy sông. Đến lúc trưởng thành, khoảng 6 hay 7 năm tuổi, chúng mới bắt đầu sinh sống giữa dòng nước trong chảy xiết và cũng bắt đầu các cuộc thiên di hàng năm, lúc này bộ “râu già” biến mất và con vật phát triển khả năng sinh sản. Loại cá này và cá heo con vẫn xuất hiện ở Chợ Mới (An Giang). Điều này cho thấy hạ lưu dòng sông Cửu Long có thể là nơi tốt nhất để bắt đầu bảo tồn các loài cá quý hiếm ghi trong Sách đỏ.

Thực ra, phần lớn cá heo sông gọi là Irrawaddy Dolphin cỡ lớn từ 40 đến 160 kg, sinh sống chủ yếu ở vùng hạ lưu. Tháng 4/2002, ngư dân Vàm Nao bắt được một con nặng khoảng 130 kg; tháng 11/2005, người Vĩnh Xương lại bắt được một con dài hơn 2 mét, cân nặng trên 100 kg, toàn thân có màu đen xám, đuôi dày và cứng xòe ngang như thể đuôi tôm, mõm nhọn đặc trưng của loài cá heo và giữa trán có một lỗ mũi chếch lên theo hình chữ V - cá heo không phải thuộc ngành cá, mà là động vật có vú thuộc nhóm Cetacean thở bằng phổi, nên khi bị mắc vào lưới thì rất dễ tổn thương.

Loài cá hô phân bố rộng hơn ở mỗi lưu vực dòng sông, nhưng cũng tập trung khá nhiều nơi vùng hạ lưu nước ta với nhiều con khá lớn đến 60 hay 170 kg. Năm 2000, một ngư dân ở Bình Thủy - Châu Phú bắt được một con cân nặng 155 kg. Trước đây, khi nguồn cá còn phong phú, Bình Thủy có đến khoảng 60 nhà câu cá hô, mỗi năm mỗi nhà bắt được trên dưới 40 con với cỡ cá trung từ 30 - 50 kg.

Cá tra khổng lồ

Cá hô đen

Cá đuối - Ảnh: T.L

Hiện nay, những loài cá quý hiếm này ngày càng cạn kiệt và một số đã được đưa vào Sách đỏ. Ông Zed Hogan, phụ trách dự án do WWF và Hội địa lý quốc gia tài trợ cho biết, các động vật này là “độc nhất” và “đang biến mất với tốc độ nhanh chóng”. Theo ông thì chúng bị đánh bắt quá mức hoặc các xáo trộn khác ở các sông, hồ, nơi chúng cư trú làm chúng bị chết và không thể sinh sản. Robin Abell, nhà sinh học của WWF cho biết: “Các loài cá khổng lồ là những sinh vật nước ngọt có trọng lượng tương đương với voi và tê giác và nếu chúng biến mất thì thế giới sẽ bất ổn. Cuối cùng, chúng ta sẽ nhận thức tốt hơn về cách quản lý việc đánh bắt và bảo vệ các nơi cư trú nhằm cứu vớt các loài trong tương lai”.

Với tình hình đánh bắt cá vô tội vạ và không có chính sách duy trì, bảo tồn, bảo vệ và khai thác hợp lý thì chẳng bao lâu, các loài cá quý hiếm sẽ đứng trước nguy cơ tiệt chủng. Vì vậy, hiện rất cần một cơ chế để bảo vệ những loài cá quý hiếm này. Trên thực tế, cả 3 chương trình Bảo tồn cá; Đa dạng sinh học vùng ngập lụt và Cải thiện giao thông vùng sông Mekong đều chưa có tác dụng rộng rãi! Vì vậy, việc bảo vệ các loài quý hiếm ở đây cần một cơ chế thông tin rộng rãi để ngư dân, kể cả các em học sinh, hiểu biết và nhận diện các loài cá quý hiếm cần được bảo vệ; cần một cơ chế tưởng thưởng xứng đáng để cho tất cả ngư dân trả cá trở về môi trường của chúng, mặt khác, không cho phép đánh bắt và buôn bán tiêu thụ; có cơ chế nghiên cứu hợp lý về sinh lý và môi sinh nhằm sớm chuyển từ giai đoạn bảo vệ thuần túy sang nuôi trồng và khai thác hợp lý kinh tế các loài cá quý hiếm đắt giá của dòng sông Mekong.

Phương Thanh